Samenleving, feiten en problemen
Deze samenvatting is een samenvatting per les SFP, waarin de PowerPoint, de woorden van de prof,
de actualiteitsvragen (2021-2022) en de nodige aanvulling uit het boek ‘De staat van de
welvaartsstaat’ zijn samengebracht.
In totaal is de samenvatting 182 pagina’s. Het is dus een duidelijke uitgeschreven uitwerking van alle
grafieken, concepten, afbeeldingen, PowerPoint, begrippen, … Al de grafieken staan mee in de
samenvatting, dus een groot deel van de pagina’s worden hiermee opgevuld.
De belangrijkste zaken zijn aangeduid met een uitroepteken.
Veel succes! <3
Inhoudsopgave
1 Inleiding, fundamenten .......................................................................................................... 5
1.1 Definitie! ....................................................................................................................... 5
1.2 De betekenis van woorden ............................................................................................. 5
1.3 De 5 grondkenmerken van de Westerse welvaartstaat ..................................................... 6
1.4 Corona en de welvaartstaat ............................................................................................ 6
1.5 De welvaartstaat… ......................................................................................................... 7
1.6 Streeft naar verbinding tussen ........................................................................................ 8
1.7 Wereld van welvaartstaat ............................................................................................... 8
1.8 De welvaartstaat, feiten en problemen: de welvaartstaat… .............................................10
1.9 Ongelijkheid en corona ..................................................................................................11
1.10 De welvaartstaat… ........................................................................................................14
1.11 De welvaartstaat… ........................................................................................................20
2 Historiek en evolutie van de welvaartsstaat ...........................................................................21
2.1 Korte recapitulatie les 1 .................................................................................................21
2.2 De welvaartsstaat is geen ‘uitvinding’ .............................................................................21
2.3 Historiek .......................................................................................................................22
2.4 Nieuwe transformaties ..................................................................................................36
2.5 De ongelijke lasten van CO2-heffingen ...........................................................................36
2.6 De vraag naar een rechtvaardige verdeling van de verouderingslasten .............................36
2.7 Digitalisering en structurele onder tewerkstelling van laaggeschoolden............................37
2.8 Corona: change maker? .................................................................................................37
2.9 Nieuw sociaal contract? .................................................................................................38
2.10 Samengevat : de Welvaartsstaat in een kritieke fase .......................................................38
2.11 Samengevat ..................................................................................................................38
2.12 MAAR… ........................................................................................................................39
2.13 Actualiteitsvraag ...........................................................................................................39
3 Welvaart, economische groei en levensomstandigheden ........................................................40
1
, 3.1 Hoe meten we economische groei?................................................................................40
3.2 Economische groei, inflatie en koopkracht ......................................................................48
3.3 Kritiek op BBP als welvaartsindicator ..............................................................................49
3.4 Alternatieve indicatoren voor vooruitgang......................................................................50
3.5 Levensstandaard en levenswijze.....................................................................................54
3.6 Samengevat ..................................................................................................................60
3.7 Actualiteitsvraag : groeiverwachtingen en COVID-19 .......................................................60
4 Demografie ..........................................................................................................................61
4.1 Inleiding .......................................................................................................................62
4.2 Begrippen .....................................................................................................................64
4.3 De twee grote demografische transities..........................................................................65
4.4 De socio-demografische veranderingen ..........................................................................74
4.5 De veroudering en toekomst van de welvaartsstaat ........................................................75
4.6 Actualiteitsvraag ...........................................................................................................81
5 Arbeidsmarkt .......................................................................................................................82
5.1 Moeder, waarom werken wij? .......................................................................................82
5.2 Welvaartstaat, waarom moeten wij werken? ..................................................................82
5.3 Sociaal Pact 1944 ..........................................................................................................83
5.4 Begrippen .....................................................................................................................83
5.5 Arbeid en welvaart ........................................................................................................84
5.6 Veranderingen in de beroepsbevolking...........................................................................86
5.7 Veranderingen in de arbeidsduur ...................................................................................94
5.8 Niet-arbeid ...................................................................................................................97
5.9 Werkloosheid................................................................................................................98
5.10 Actieve welvaartsstaat, armoede en werk..................................................................... 102
5.11 De toekomst van arbeid............................................................................................... 105
5.12 Actualiteitsvraag ......................................................................................................... 106
6 Instrumenten van het sociaal beleid, met een focus op de sociale zekerheid .......................... 107
6.1 Instrumenten van sociaal beleid ................................................................................... 107
6.2 Sociale bescherming .................................................................................................... 108
6.3 Generositeit en doelmatigheid (van de sociale zekerheid) ............................................. 130
6.4 Actualiteitsvraag les 6.................................................................................................. 135
6.5 Actualiteitsvraag les 7.................................................................................................. 135
7 De inkomsten van de welvaartsstaat.................................................................................... 136
7.1 De rode draad ............................................................................................................. 136
7.2 Begrippen ................................................................................................................... 138
2
, 7.3 Inkomsten .................................................................................................................. 138
7.4 Wijze van heffing niet neutraal..................................................................................... 150
7.5 Begroting & staatsschuld ............................................................................................. 154
7.6 Uitsmijter (over selectiviteit en universaliteit) ............................................................... 159
8 De sociale uitkomsten van de welvaartsstaat ....................................................................... 160
8.1 De rode draad ............................................................................................................. 160
8.2 Focus op de onderkant ................................................................................................ 160
8.3 Het goede nieuws : sociale transfers reduceren armoede in zeer aanzienlijke mate ........ 161
8.4 Het slechte nieuws : bij de bevolking op actieve leeftijd in steeds mindere mate ............ 161
8.5 Het armoedevraagstuk ................................................................................................ 162
8.6 De naoorlogse onderbouw van de welvaartsstaat ......................................................... 166
8.7 “Les trentes piteuses” : de onderliggende transformaties .............................................. 169
8.8 Waarom ook de actieve welvaartsstaat faalde .............................................................. 172
3
, Les 1 (25/02/2022)
Grote lijnen van de cursus:
• De fundamenten: wat is er goed aan en wat is er moeilijk aan?
• De ordening van de samenleving en het ontstaan van de welvaartsstaat: België,
Vlaanderen, buurlanden, Europa (onze samenlevingsordening lijkt erg hard op die van
andere)
• Ontstaansgeschiedenis als zingeving, om te begrijpen waarom zaken zijn zoals ze zijn (bv
waarom doet Poetin zo -> oorzaak ligt bij het verleden)..
• Huidige organisatie van de welvaartsstaat: Social fabric of society: hoe werkt die?
• De uitkomsten en onopgeloste problemen: De positieve uitkomsten en onopgeloste
problemen
• In rijke westerse landen (België in het bijzonder): de rijke welvaartstaten in de wereld;
brede focus nemen
• Beginnen met begrijpen hoe Belgische welvaartsstaat functioneert (werking sociale fabriek
van België)
Overzicht lessen:
1. Inleiding
2. Historiek en evolutie van de welvaartsstaat
3. Welvaart en economische groei
4. Demografie
5. Arbeidsmarkt
6. Sociale organisatie van de welvaartsstaat
7. Sociale zekerheid
8. De inkomsten van de welvaartsstaat
9. Armoede en ongelijkheid + overlopen examen
Lesmateriaal:
• Powerpoint op Blackboard
• De Staat van de Welvaartsstaat
• Krant lezen
• Schriftelijk examen
o begrippen uitleggen
o tabel/grafiek interpreteren
o actualiteitsvraag/inzichtsvraag
• Contactgegevens:
o bea.cantillon@uantwerpen.be
4
,1 Inleiding, fundamenten
Wat zijn de fundamentele kenmerken van de samenlevingsorde die de onze is?
Wat zijn de grondbeginselen?
1.1 Definitie!
De welvaartsstaat is de samenlevingsvorm van markteconomieën waarbij burgerlijke, politieke en
sociale grondrechten van de burger, met het oog op zijn materiële welvaart en de bevordering van
zijn kansen tot ontplooiing, binnen een wettelijk kader, effectief (dat wil zeggen door de inzet van
beleidsinstrumenten en -technieken) worden gewaarborgd. De welvaartsstaat is een eigen type van
welvaartsverdeling en een eigen type van beleid en besluitvorming daarrond.
1.2 De betekenis van woorden
Aantal begrippen die vaak gebruikt worden om de samenlevingsordening die de onze is aan te
duiden:
De betekenis van woorden …
Welfare state / Estado del Bienestar
Welvaarstaat = letterlijke vertaling van ‘Welfare State’ (state staat hier voor toestand en niet voor
staat), dat er is gekomen in contrast met ‘War state’ van tijdens de oorlog. Eigenlijk is het in het
Nederlands niet zo een heel goed begrip; een samentrekking van 2 woorden die beide iets
suggereren dat niet heel juist is. Dit kan je aantonen door te kijken naar andere woorden die gebruikt
worden om onze staat aan te duiden. Het is beter in het Spaans: Estado (niet staat, maar toestand)
del Bienestar (welzijn).
Verzorgingsstaat / Welzijnssamenleving / Welsyn Staat
In Nederlands spreken ze van ‘verzorgingsstaat’; het gaat niet enkel om welvaart, maar de staat zorgt
ook voor de burgers. Het wijst op een maatschappijvorm, die wordt gekenmerkt door democratie die
zich garant stelt voor het collectieve sociale welzijn van haar onderdanen.
Sociale Investeringsstaat / Actieve Welvaartsstaat
Recenter is men andere begrippen beginnen gebruiken, want staat is constant in verandering in
functie van veranderende behoefte/sociaal demografische omstandigheden. Men is beginnen
spreken van sociale investeringszaak (noodzaak om niet alleen te zorgen voor
werkloosheidsuitkering, maar ook nodig om te investeren in mensen) (=actieve welvaartstaat).
Sociale Markteconomie / Welfare Capitalism / gemengde economie
Als we wat meer naar de fundamenten kijken, komen we bij sociale markteconomie, …
(kapitalistische sml, vrijemarkt economie met sociale correcties die tot doel hebben om sociale
rechten te waarborgen zoals het recht op onderwijs, huisvesting, …
Welvaartsdemocratie
Democratie verwijst naar het gegeven dat de samenlevingsordening altijd gepaard gaat met
democratie Er bestaat geen welvaartsstaat zonder democratie
5
,Consumptiemaatschappij / Overvloedmaatschappij
De consumptiemaatschappij onderstreept de centrale rol die het verbruik speelt bij het
verwezenlijken van doelstellingen zoals volledige tewerkstelling en economische groei. De
overvloedmaatschappij wijst op de hoge productiemogelijkheden van onze samenleving die de
schaarste aan levensnoodzakelijke goederen als sociaal probleem hebben doen verdwijnen.
1.3 De 5 grondkenmerken van de Westerse welvaartstaat
(volgende les gaan we hier dieper op in -> 7 fundamentele kenmerken van onze sml)
1. Vrije markteconomie: Kapitalisme
2. Hoge materiële welvaart en levensstandaard
3. Optreden van de overheid gericht op effectieve waarborging van sociale grondrechten:
Sociale grondrechten gewaarborgd worden (rechten staan niet enkel in de grondwet, maar
welvaartsstaat moet er ook voor zorgen dat ze effectief gewaarborgd worden; hiervoor heb je
werkloosheidsuitkering, ziekenhuizen, onderwijs, … nodig)
4. Parlementaire democratie
5. De welvaartsstaat verbindt vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid : dit stopt nooit, hier wordt
voortdurend naar gestreefd
De architectuur van de welvaarstaat is voortdurend in beweging, past zich voortdurend aan aan
de nodige behoeften en mogelijkheden.
1.4 Corona en de welvaartstaat
Corona heeft laten zien hoe de fabriek van de welvaartsstaat onmiddellijk in actie is geschoten
Onze instituties zijn zeker niet waterdicht: ons systeem is niet perfect, maar grosso modo is de
armoede niet toegenomen tijdens corona door onze welvaartstaat
Sociale zekerheid heeft er voor gezorgd dat
horeca bv een uitkering kregen van de
werkloosheidsuitkering
Op het moment dat we in lockdown gingen
was het probleem: wat met al de inkomens?
-> wij hadden een heel netwerk van
instituties die onmiddellijk in actie schoten
(in de VS hadden ze dit bv niet)
6
,Corona heeft laten zien hoe de welvaarstaat/sociale verzorgingsstaat van de ene dag op de andere
de economie gestut heeft en de burgers geholpen heeft. De welvaarstaat is er niet alleen om te
zorgen voor burgers, maar die is er ook voor de economie (en niet enkel in crisisperiodes)
De grondslag van onze huidige samenlevingsordening nml het sociaal pact dat is gesloten na WO2;
zie in rode cirkel. Dit is erg aan bod gekomen bij corona, en is in belangrijke mate ook uitgekomen
(zeker niet helemaal)
1.5 De welvaartstaat…
… gaat over welvaart en verdeling door middel van:
- vrije markteconomie
- met belangrijke sociale correcties (sociale zekerheid, arbeidsrecht, fiscaliteit,
gezondheidszorgen, onderwijs, kinderopvang, …) om sociale grondrechten te waarborgen
- wederzijdse afhankelijkheid tussen het sociale en het economische : symbiose , méér dan
sociale correcties achteraf !
- Parlementaire democratie
Welvaartstaat gaat over welvaartscreatie door de vrije markt en de verdeling van welvaart die
gegenereerd wordt door de vrije markt, door instituties/machines/sociale
zekerheid/belastingen/kinderopvang, … sociale grondrechten waarborgen
Symbiose: om scholen te bouwen, ziekenhuizen te bouwen, … heb je welvaart nodig, economische
groei nodig. Maar omgekeerd is het ook zo dat het kapitalisme die sociale verzorgingsstaat nodig
heeft (bv goede unifs, goede werknemers, …). De 2 hebben elkaar nodig.
De marktwerking creëert ongelijkheden, de welvaartstaat is er niet enkel om deze ongelijkheden te
corrigeren (degene die bv meer verdienen ook meer bijdragen), maar het is meer dan dat. De 2 zijn
met elkaar verweven. Bv minimumlonen; vrije ondernemingen worden gereglementeerd in de
welvaartstaat, je kan niet zomaar een bedrijf starten en mensen in dienst nemen onder een bepaald
loon. Dit is dus geen correctie achteraf, maar zit al in het system.
Parlementaire democratie: als je een sml hebt waarin heel wat verdeeld wordt (sommige betalen en
sommige krijgen belastingen). Je hebt een democratisch systeem nodig om te zorgen voor de
verdeling (de geschiedenis leert ons dat dit nodig is).
7
,“The welfare state is an essential basis for human flourishing in capitalist society and an essential
basis for capitalist flourishing in human society”
(Garland 2014 , zie voetnoot 35 in DSWS)
→ Heel mooie def van onze samenlevingsordening!
Symbiose zie je hier tussen het economische en het sociale
1.6 Streeft naar verbinding tussen
- Vrijheid
- Gelijkheid
- Broederlijkheid
We streven constant naar een verbinding tussen bovenstaande 3.
Wat verwijst naar de grote ideologische stromingen die onze sml vorming hebben gegeven?: deze 3
kenmerken.
1.7 Wereld van welvaartstaat
→ 1ste kenmerk was hoge welvaart: de donkere landen zijn de rijke landen en de lichte de armen.
Als je kijkt naar donderrode landen zie je dat dit de welvaartstaten zijn in de wereld (buiten
olielanden)
→ Canada, Australië, Europa, …
8
,→ 2de kenmerk was redelijk grote mate van gelijkheid: donkere is slecht hier en lichte is goed
(Canada, Australië, Europa: grote mate van gelijkheid)
→ In VS weinig gelijkheid (niet zo goed ontwikkelde welvaartstaat)
→ We zien dat het aandeel zeer rijke mensen in Europese landen/Australië veel lager is dan in de
VS bv.
→ Dit heeft alles te maken met sociale verzorgingsstaat: gezondheidszorg, sociale zekerheid,
onderwijs, … kost geld!
9
, 1.8 De welvaartstaat, feiten en problemen: de welvaartstaat…
… met vandaag grote uitdagingen:
- Armoede niet opgelost
- Ongelijkheid neemt in veel welvaartsstaten toe
- Structurele onder tewerkstelling van lager geschoolden (hier komen we nog uitgebreider op
terug in H5)
- Groei en geluk gaan niet langer samen
- Grenzen aan de groei
- Wereldwijde ongelijkheden
Armoede niet opgelost
Tot nu toe sterke kanten van welvaartstaat, maar er zijn ook veel onopgeloste problemen
1ste grote probleem: armoede is niet uitgeroeid, ondanks het feit dat welvaarstaat en burgers steeds
harder is beginnen werken en we rijker zijn geworden.
Armoedeprobleem uitroeien lukt niet, het lukt niet om armoede te verminderen. Armoede stijgt
(vooral bij laaggeschoolde, vreemdelingen, …)
Groot probleem voor welvaarstaat: sociale rechten van de zwaksten zou voorop moeten staan
Armoederisico EU28, 2018
25,0
Armoederisico in %
20,0 16.4%
15,0
10,0
5,0
0,0
Croatia
Latvia
Portugal
Czechia
Slovenia
Germany
Greece
Austria
Bulgaria
Hungary
Ireland
Slovakia
Spain
Sweden
→ Europese welvaartsstaten
→ Hoge armoedecijfers in hoog postcommunistische staten
→ Armoede als niet opgelost probleem is voor welvaartsstaat een probleem dat raakt aan de
belangrijkste drijfweer van welvaartsstaten
We zien dat tellingen van armen geen vooruitgang tonen (armoede en sociale uitsluiting)
Concept van voedselbank is niet concept van sociale rechten. Als je het niet krijgt kan je niet naar
rechtbank gaan op het op te eisen.
Ongelijkheid neemt in veel welvaartstaten toe
Ongelijkheid die toeneemt is de voorbije jaren meer in publieke aandacht verschenen, grafieken
komen van grote databank die gemaakt is door Piketty. Zijn boek is een bestseller geworden.
10
