Samenvatting levensbeschouwing
Inhoudstafel
Hoofdstuk 1: Westerse tradities...........................................................................................................................5
Inleiding............................................................................................................................................................................5
Waarom is religie belangrijker in de VS dan hier in Europa?.............................................................................................5
1. Jodendom.....................................................................................................................................................................5
1.1. Verspreiding en aantallen..................................................................................................................................................................5
1.2. Oorsprong en strekkingen..................................................................................................................................................................6
1.5. Religieuze praktijken..........................................................................................................................................................................8
1.6. Beladen verleden en gecontesteerd heden.....................................................................................................................................10
2. Christendom................................................................................................................................................................11
2.1. Verspreiding en aantallen................................................................................................................................................................11
2.2. Jezus: Marginale jood en Messias....................................................................................................................................................13
2.3. Nieuw testament..............................................................................................................................................................................14
2.4. Geloofsleer.......................................................................................................................................................................................15
2.5. Religieuze praktijk............................................................................................................................................................................16
2.6. Oosters-orthodoxe Kerk...................................................................................................................................................................17
2.7. De reformatie...................................................................................................................................................................................18
2.8. De Anglicaanse Kerk en Methodisme..............................................................................................................................................20
3. Islam...........................................................................................................................................................................20
3.1. Verspreiding en aantallen................................................................................................................................................................20
3.2. De Koran...........................................................................................................................................................................................21
3.3. Openbaringstheologie, traditie en interpretatie.............................................................................................................................22
3.4. Leer en praktijk.................................................................................................................................................................................23
3.5. Sjiieten, soennieten en soefisme.....................................................................................................................................................25
3.6. Wahhabisme en salafisme...............................................................................................................................................................25
3.7. Politieke islam en democratie..........................................................................................................................................................27
3.8. Moderne interpretaties van de islam..............................................................................................................................................27
Hoofdstuk 2: Oosterse tradities en atheïsme......................................................................................................28
Hindoeïsme.....................................................................................................................................................................28
Verspreiding, ontstaan en strekkingen............................................................................................................................28
Boeddhisme....................................................................................................................................................................30
Verspreiding, oorsprong en strekkingen.................................................................................................................................................30
Het leven van Boeddha...........................................................................................................................................................................30
De boeddhistische leer (dharma)............................................................................................................................................................30
Boeddhistische strekkingen....................................................................................................................................................................32
Sikhisme..........................................................................................................................................................................33
Jaïnisme..........................................................................................................................................................................33
Atheïsme.........................................................................................................................................................................34
5.1. Niet-geaffilieerde.............................................................................................................................................................................34
5.2. Terminologische verheldering.........................................................................................................................................................34
5.3. Historiek...........................................................................................................................................................................................35
5.4. Hedendaags atheïsme......................................................................................................................................................................37
5.5. Is atheïsme een levensbeschouwing?..............................................................................................................................................37
Hoofdstuk 3: Religie en levensbeschouwing in België.........................................................................................39
1. Historische achtergrond..............................................................................................................................................39
1.1. Kerstening, middeleeuwen en kloosterleven..................................................................................................................................39
1.2. Reformatie en Nederlandse opstand...............................................................................................................................................40
, 1.3. Contrareformatie en Verlichting......................................................................................................................................................42
1.4. Belgische onafhankelijkheid.............................................................................................................................................................43
2. Kerk-staat verhouding in België...................................................................................................................................44
2.1. Het Belgische kerk-staat model.......................................................................................................................................................44
3. Levensbeschouwing en onderwijs...............................................................................................................................45
3.1. Eerste schoolstrijd............................................................................................................................................................................45
3.2. Tweede Schoolstrijd (1950-1958) en het schoolpact......................................................................................................................46
3.3. Grondswet 1888 en bijkomende erkende levensbeschouwingen...................................................................................................47
3.4. Huidige situatie................................................................................................................................................................................48
4. Het gewijzigde levensbeschouwelijke landschap.........................................................................................................49
4.1. Secularisering...................................................................................................................................................................................49
4.2. Ontzuiling.........................................................................................................................................................................................52
4.3. Diversiteit.........................................................................................................................................................................................55
Hoofdstuk 4: Kleine geschiedenis van religieuze (in)tolerantie...........................................................................58
Inleiding..........................................................................................................................................................................58
1. De tweezwaardenleer.................................................................................................................................................58
1.1. Machtstrijd.......................................................................................................................................................................................59
1.2. Inquisitie als een van de res mixtae.................................................................................................................................................59
1.3. Bevoegdheidsverdeling is geen scheiding van kerk en staat...........................................................................................................60
2. Tolerantie in de Middeleeuwen..................................................................................................................................60
2.1. Ketters en ongelovigen.....................................................................................................................................................................61
2.2. De legitimiteit van dwang en geweld...............................................................................................................................................61
2.3. Tolerantie als second best opinion..................................................................................................................................................61
3. Het einde van de reconquista......................................................................................................................................62
4. Erasmiaanse tolerantie................................................................................................................................................63
5. Doorbraak van het protestantisme.............................................................................................................................64
5.1. Vrede van Augsburg en Westfalen...................................................................................................................................................64
5.2. Edict van Nantes...............................................................................................................................................................................66
6. De weg naar godsdienstvrijheid als individueel recht..................................................................................................66
6.1. Locke.................................................................................................................................................................................................67
6.2. Spinoza & Bayle................................................................................................................................................................................67
6.3. De politiek volgt, met vallen en opstaan.........................................................................................................................................68
6.4. Mill: Over de vrijheid........................................................................................................................................................................69
7. Conclusie.....................................................................................................................................................................72
Hoofdstuk 5: Hedendaags politiek liberalisme...................................................................................................73
1. Neutraliteit: what’s in a name?...................................................................................................................................73
1.1. Een neutrale staat, een tolerante samenleving...............................................................................................................................73
1.2. Neutraliteit en onderwijs.................................................................................................................................................................77
1.3. Welke neutraliteit?..........................................................................................................................................................................78
2. Liberalisme en levensbeschouwing.............................................................................................................................81
2.1. De ruimte voor religie in een liberale samenleving.........................................................................................................................81
2.2. Religie in een liberale, (post)seculiere samenleving........................................................................................................................90
3. De vrijheid van meningsuiting.....................................................................................................................................93
3.1. Het recht om te beledigen...............................................................................................................................................................94
3.2. De ondergrens..................................................................................................................................................................................95
4. Conclusie.....................................................................................................................................................................96
De figuur Pieter Gilis..........................................................................................................................................97
Levensbeschouwing als cultuur..........................................................................................................................98
Perspectief in dit vak.......................................................................................................................................................98
, Verschillende dimensies ‘familiegelijkenis’ (Ninian Smart).............................................................................................99
Monotheïstische religies...............................................................................................................................................100
Jodendom.....................................................................................................................................................................100
Katholiek is niet Christendom.......................................................................................................................................102
Religieuze praktijken.....................................................................................................................................................102
Reformatie – Protenstantisme.........................................................................................................................102
Luther............................................................................................................................................................................103
Calvijn...........................................................................................................................................................................103
Zwingli..........................................................................................................................................................................103
Islam................................................................................................................................................................104
Kalifaat..........................................................................................................................................................................104
Averroes........................................................................................................................................................................104
Abasiden.......................................................................................................................................................................105
De Koran.......................................................................................................................................................................105
Openbaringstheologie, traditie en interpretatie...........................................................................................................105
Saoedisch wahhabisme.................................................................................................................................................106
Salafisme.......................................................................................................................................................................106
Soefisme.......................................................................................................................................................................107
Politiek en Islam............................................................................................................................................................107
België..............................................................................................................................................................107
13e eeuwse bedelordes.................................................................................................................................................107
Zestiende eeuw.............................................................................................................................................................108
Contrareformatie..........................................................................................................................................................108
Velichting......................................................................................................................................................................108
Belgische onafhankelijkheid..........................................................................................................................................109
Onderwijs......................................................................................................................................................................109
Het huidige gewijzigde levensbeschouwelijke landschap.................................................................................109
Secularisering................................................................................................................................................................110
Ontzuiling......................................................................................................................................................................110
Diversiteit.....................................................................................................................................................................110
Tweezwaardenleer........................................................................................................................................................111
Tolerantie in de Middeleeuwen....................................................................................................................................111
Einde van de reconquista..............................................................................................................................................111
Unie van Utrecht 1597..................................................................................................................................................112
Frankrijk: strijd tegen de Hugenoten.............................................................................................................................112
Individuele godsdienstvrijheid.........................................................................................................................112
John Locke.....................................................................................................................................................................112
Spinoza..........................................................................................................................................................................112
Pierre Bayle...................................................................................................................................................................113
,Politiek vertaling.............................................................................................................................................113
Jacobijnse fanatisme (1792-94).....................................................................................................................................113
John Stuart Mill.............................................................................................................................................................113
Vrijheid/schadeprincipe...................................................................................................................................113
Vrijheid van meninguiting................................................................................................................................113
Zestiende eeuw- eeuw van culturele en religieuze verandering........................................................................122
De sociaaleconomische context....................................................................................................................................122
Een eeuw van culturele veranderingen.........................................................................................................................123
Opkomst van humanisme.............................................................................................................................................123
Impact van deze ideeen?...............................................................................................................................................123
De Rederijkers – hefbomen van culturele en religieuze vernieuwing............................................................................123
Andere hefbomen van culturele emancipatie: onderwijs en drukpers..........................................................................123
Opkomst en ontwikkeling protestantisme – casus Antwerpen.........................................................................123
De vroege lutherse reformatie in Antwerpen................................................................................................................124
Vanaf midden jaren ’20: een eclectische reformatie.....................................................................................................124
Intermezzo: het vroege anabaptisme en het Rijk Gods op aarde...................................................................................124
Menno Simons..............................................................................................................................................................124
Religie en politiek: calvinisme en de Opstand tegen Spanje..........................................................................................125
Het Wonderjaar te Antwerpen: enkele grote etappes...................................................................................................125
Begin van de opstand tegen Spanje...............................................................................................................................125
De calvinistische republiek............................................................................................................................................126
Calvinistische dominantie en verdrukking van katholieken...........................................................................................126
Antwerpen, internationaal centrum van protestantisme..............................................................................................126
De val van Antwerpen: begin van een nieuw tijdperk 1585...........................................................................................126
Van de ‘cultural wars’ van de 19e – 21e eeuw...................................................................................................127
,Inleiding:
Levensbeschouwelijke landschap in Europa sterk gewijzigd in de laatste decennia.
Tot 1960: christendom zeer sterk aanwezig (alles werd van hieruit bekeken, gewikt en
gewogen)
Individualisering, de-traditionalisering en secularisering invloed van kerken en religie
drastisch verminderd.
Zowel individueel als publiek hebben kerken, religie en God afgedaan op vlak van betekenis
en autoriteit
Ten koste van een wereldbeeld dat aan wetenschap en democratie de voorrang geeft.
Deel 1: Het levensbeschouwelijke
landschap
Hoofdstuk 1: Westerse tradities
Inleiding
3 monotheïstische openbaringsgodsdiensten worden in dit hoofdstuk besproken:
Jodendom
Christendom
Islam
gemeenschappelijkhede,
Hebben alle 3 een eigen openbaringstraditie, bouwen ook voort op elkaar
Gaan alle drie terug op de figuur van stamvader Abraham
Heilig schrift speelt een belangrijke rol in de 3 godsdiensten “godsdiensten vh boek
genoemd”
Oorsprong = in Midden-Oosten, maar wordt toch “Westerse traditie” genoemd
Waarom is religie belangrijker in de VS dan hier in Europa?
Migratie: oorspronkelijke bevolking van de VS bestaat uit Europese migranten. Vaak
waren deze migranten gevlucht omdat ze een andere geloofsovertuiging hadden.
Secularisering wordt dus tegengewerkt door migratie.
Subsidies: VS geeft niets om haar religies, waardoor er onderling tussen de religies
een concurrentiestrijd en een soort markt ontstaat (in Europa daarentegen krijgt men
financiering van de overheid, in de VS moeten de religies er dus zelf voor zorgen dat
hun kerk vol zit bv.)
Welvaartstaat: hoe meer je de welvaart uitbouwt, hoe meer men zal seculariseren. De
VS kent geen welvaartstraat waardoor religies heel veel functies van die
welvaartstaat overnemen.
1. Jodendom
1.1. Verspreiding en aantallen
Wereldbevolking telt 0,2% of 14 miljoen joden
Meeste joden wonen in:
VS (5,6 miljoen)
, Israël (5,6 miljoen) enige land ter wereld waar de joden een meerderheid (76%)
vormen
Europa (1,5 miljoen)
Joodse gemeenschap is dus vrij klein!
Dit omdat het jodendom geen missionaire religie is, en er dus niet op uit is om
gebieden te veroveren en daar hun religie te verkondigen.
Je behoort dus tot het joodse volk of je behoort er niet toe. Je kan je dus ook
niet bekeren tot het jodendom. Je wordt geboren als jood of niet.
Geconcentreerde spreiding = vrij recent
Lange tijd was het jodendom nog veel meer verspreid (diaspora) ook over het Midden-
Oosten en Europa
1.2. Oorsprong en strekkingen
Oorsprong
Jodendom gaat terug op stamvaders: Abraham & Isaak
o God (Jahweh) stuurde Abraham uit zijn stad Charan weg om opzoek te gaan
naar Beloofde Land (Kanaän)
Uittocht uit Egypte olv Mozes (= Exodus)
o Mozes bevrijdt de slaven en trekt weg uit Egypte.
o Komen dan aan de Rode Zee, die Mozes doet splitsen. Om zo 40 jaar lang door
woestijn te trekken en aan te komen in het beloofde land.
40 jaar woestijnervaring
o 10 geboden:
Alleen Jahweh vereren
Hem niet afbeelden
Zijn naam niet ijdel gebruiken
Je vader en je moeder eren
Niet doden
Niet stelen of valse getuigenissen afleggen
Verbod op echtbreuk en afgunst
Eerste tempel zou opgericht zijn door Salomo en David
MAAR niet 100% zeker want historisch gezien hebben we vrij weinig feiten, we weten
niet of die mensen echt op die manier bestaan hebben en of de verhalen echt
kloppen.
7 en 8ste eeuw V.C. Ontstaan van joodse monotheïsme & messianisme nauw verbonden
met nationalistisch programma dat Zuid-Kanaän met vluchtelingen uit Noord-Kanaän
722 V.C. noordrijk werd ingenomen door Assyriërs
Heel veel bewoners werden gedeponeerd, sommige konden naar Juda trekken
Godsdienst werd ingezet als een middel om te verenigen – streven naar eenheid rond één
God.
Jeruzalem werd de hoofdstad
Strekkingen
Jeruzalem = hoofdstad + tempelstad vh heilig land van de joden
o Meestal vreemde overheersing + werden er vaak opgejaagd door vervolging
6e E v.C. Babyloniërs en Perzen
Ten tijde van Jezus Romeinen
Eeuwen n.C. woestijnvolkeren, Arabieren en Europese kruisvaarders
o Gevolg: Joden komen ook in VS terecht
, Joodse cultuur is vooral tot bloei gekomen buiten het Heilige Land
o Diaspora = verspreiding vd Joden over de hele wereld.
sinds opstand van Simon Bar Kochba (135 n.C.)
eerst vooral rond Middellandse Zee
later ook meer Oost en West Europa
tenslotte ook in VS (veel joden naar VS via Red Star Line vanuit
Antwerpen)
o door diaspora verschillende etnische en culturele invloeden:
sefardische joden = Portugal, Spanje en Noord-Afrika
Jemenietische joden = Jemen
Asjkenazische joden = Duitsland, Oekraïne en Rusland (Midden
en Oost Europa) 80% behoort tot deze groep
Oriëntaalse joden = Oezbekistan, Azerbeidzjan, Dagestan en
Georgië
Israël = in 1948 hebben de joden hun eigen staat gekregen, Israël. Dit is het enige
land waar de joden een meerderheid vormen (76%).
Poolse rabbijn Ben Eliëzer/Baal Shem Tov ligt aan de basis van het chassidisme
Deze wilde terug naar de basis van het jodendom (chassidim = ‘de vromen’)
o Kenmerken chassidische joden:
Leven zeer afgesloten (eigen scholen,…)
Zwarte kledij + hoed of keppel
Pijpenkrullen
Gehuwde vrouwen moeten hoofd bedekken (pruik)
zijn de joden die in Jeruzalem of Antwerpen leven, MAAR niet
representatief voor de hele joodse gemeenschap!
Twee soorten strekkingen
o Orthodoxe strekkingen (bv: chassidische joden)
o Liberale strekkingen: ontstonden oiv de verlichting in het Duitsland van de
18e – 19e eeuw + in de VS
Godsbeeld
Jodendom is geëvalueerd van monolatrie monotheïsme
o Monolatrie = slechts 1 God aanbidden, maar er mogelijk meerdere erkennen
o Monotheïsme = 1 God wordt erkend en vereerd
Aanvaarden geen natuurgoden zoals zon en maandag
God als transcendent beschouwd; verheven boven de natuur van de wereld
o Mag niet worden afgebeeld
o Naam is onuitspreekbaar
o Slechts in metaforen te karakteriseren
o Heer (Adonai) genoemd
o Op schrift aangeduid met 4 letters: JHWH = ‘zijn’, ‘ik ben die is’
Exclusief en eeuwig verbond van God met Israëlieten (berg Sinaï), uitverkoren volk
o Verbond: God zal ze beschermen en in ruil moet het volk Hem trouw blijven
Symbool: Overeenkomst met Mozes op de berg Sinaï tijdens de
woestijntocht op weg van Egypte naar het beloofde land
o 10 geboden: leven volgens de wetten van God en zo het goede voorbeeld
geven
o Niet missionair: er niet op uit om mensen te bekeren tot het jodendom
o Hoop op bevrijding, Messiaanse verwachting:
, Hoop op een Messias die ons vd bezetter bevrijdt. Voor christenen Jezus
VS Nazareth) Voor de joden is de Messias nog altijd niet geweest.
Teksten, tempels en profeten
Teksten
Tenach (= joodse bijbel)
o Thora/pentateuch = de ‘5 boeken van Mozes’: 613 geboden en voorschriften
Genesis = scheppingsverhalen
Exodus = uittocht uit Egypte
( = vroegere geschiedenis van het Joodse volk)
Leviticus
Numeri
Deuteronomium
(3 wetboeken)
o Profetische boeken (nevi’im)
o 11 heilige geschriften: wijsheidsliteratuur (Ketuvim)
Prediker, Job, Hooglied, Spreuken en de Psalmen
Midrasj: Rabbijnse traditie van onderzoek en debat
o Misjna (200): mondelinge traditie
o Talmoed (400: - van Jeruzalem, 500: Babylonische - ): discussies en
commentaren
o Halacha/Haggada: hedendaagse levensvoorschriften, hertaald uit Thora, Misjna
en Talmoed
‘Halacha’: als het gaat over de wet
‘Haggada’ als het gaat over niet-juridische zaken
Kabbala: Mystieke strekking die aanstuurt op ontmoeting met de transcendente God
door persoonlijke ervaring en vervoering. (<-> door studie kennis opdoen over God)
Tempels
+- 1000 v.C.: 1e tempel door koning Salomo
o 586 v.C.: Verwoest door de Babyloniërs
o Opm.: Archeologen twijfelen of die tempel werkelijk bestaan heeft
515 v.C.: 2e tempel
o 70 n.C. Verwoest door de Romeinen
Profeten
Profeten = mensen die geroepen worden door god en vaak tegen hun zin die
opdracht uitvoeren want de taak is zwaar
Profeten waren invloedrijk: herinnerden het volk aan hun eeuwig verbond met God,
aan de wet van Mozes die onderhouden moest worden.
o Ze moeten doorgaans het joodse volk eraan herinneren dat religie en politiek
NIET samengaan, maar dat religie wel de capaciteit heeft om over politiek iets
te zeggen.
1.5. Religieuze praktijken
Jodendom kent geen centraal leergezag (orthopraxie = gaat meer om de juiste handelingen
die je stelt (obv religieuze voorschriften), dan om in wat je gelooft.
Geen officiële leer vastgelegd in dogma’s of andere formuleringen
Christendom: focus op orthodoxie of juiste leer
