• Examen 18 punten
o 15 begripsvragen (15x0.5)
o 5 MK zonder giscorrectie (5x0.5)
o 5 oefeningen (5x1)
o 3 vergelijkings- of reflectievragen (3x1)
o Leer details!
Deel 1: Financiële architectuur
Hoofdstuk 1: Financiële architectuur ontstaat niet spontaan
1.1 Intro
Dominante naties:
• 20e eeuw → Amerika
• 18-19e eeuw → Groot Brittannië
• 17e eeuw → Verenigde provinciën der Nederlanden
Financiëel systeem:
• Instrumenten, instituties, markten, een soort supra-structuur die we maken omdat we
bepaalde problemen willen oplossen
• Er gebeurd altijd een financiële evolutie of er komt altijd eerst een financieel probleem voor
(binnen de grotere naties) die dan een grote evolutie van de economie veroorzaken
• Financiële architectuur is een antwoord van de mens op gepercipieerde noden, wanneer
deze noden er niet zijn of anders zijn dan zal de gecreëerde financiële architectuur ook
anders zijn
• Financiële architectuur ontstaat op privé-initiatief maar toch waren enkele evoluties nodig
om de hedendaagse financiële structuur te doen ontstaan
Delen van financiële architectuur:
• Instrumenten
• Markten
• Instituties
• Toezicht
• Financiële architectuur (of financiële infrastructuur)
o We bedoelen niet enkel het samenspel van de instrumenten, markten en instituties,
maar ook de toezichtsstructuur
o Het is een antwoord op de gepercipieerde noden van de mens
▪ De financiële architectuur is niet spontaan ontstaan
▪ Vaak ontstaan op privé-initiatief
• Toch waren er revoluties nodig om de hedendaagse financiële
infrastructuur te doen ontstaan
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
o Er zijn dingen gebeurt in de geschiedenis die ons vooruit zijn doen gaan, mensen
zoals de Aboriginals hadden geen nood aan vooruitgang dus zijn gewoon altijd
hetzelfde primitieve volk gebleven
▪ Aboriginals leefden geïsoleerd van de rest van de wereld en hebben nooit de
noodzaak gevoeld om landbouw te ontwikkelen
▪ Hierdoor bleven zij economisch ter plaatse trappelen en ontwikkelden ze
geen nieuwe technologieën
1.2 Schuld en ruil liggen aan de wieg van onze beschaving
• De eerste primitieve volkeren leefden in grotten en hadden nog geen besef van het
eigendomsbegrip
• Jagers-verzamelaars hadden een sharing economy
o De prehistorische mens is een jager-verzamelaar die in kleine gemeenschappen een
nomadisch bestaan kende
o De eerste mens leefde in kleine groepen die groot genoeg waren om zich te
verdedigen, maar die tegelijk ook klein genoeg waren om de voedselbronnen in de
omgeving niet te snel uit te putten
o Deze sharing economy was een welvaartseconomie want ze konden aan al hun
behoeften voldoen, vrouwen maakten primitieve werktuigen en kledij en zochten
naar vruchten terwijl de mannen vis ging vangen
o Wordt gezien als de eerste welvaartsmaatschappij (affluent society) en niet als een
overlevingseconomie (subsistence economy), omdat de prehistorische mens al aan
de behoeftes die hij had, kon voldoen.
• Primitieve volkeren hadden een gift economy
o = De economie binnen (en tussen)leefgemeenschappen, waarbij de plicht
ontstonden van te geven, te aanvaarden en iets terug te geven.
▪ Geven en iets teruggeven gebeurde niet simultaan, maar in functie van de
noden van de groepsleden.
o Schuld (debt) is het oudste financiële begrip → ik doe iets voor u, dus jij doet iets
voor mij (IOU = i owe you, UOM = you owe me)
▪ De ontstane schuld was niet vrij van interest, want wanneer iemand een
geschenk ontving, werd hij geacht om bij de volgende gelegenheid meer
terug te geven
▪ Interest werd ook al gebruikt, men wou meer terug krijgen of wou uit
beleefdheid meer terug geven dan de eerste gift
• Trade and walk away-transactie
o Vanaf dat je met vreemden te maken hebt ga je meer neigen naar ruil omdat er een
kans is dat je deze persoon nooit meer terug ziet
o Ruil van goederen waarbij men een voordelige deal trachtte te beslechten, werd
gebruikt in contacten met vreemden
1.3 Landbouw leidt tot eigendom, handel, vermogen, belastingen, geld… en
lenen
Domesticatie:
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
• Tussen 10 000 en 8000 v.Chr. ontdekte de mens niet alleen de domesticatie van dieren, maar
ook van gewassen
o Ondertussen evolueerde ook de technologie: stenen gereedschappen werden
vervangen door metalen werktuigen : de agrarische levensstijl
o De menselijke bestaanswijze evolueerde geleidelijk van foerageren naar pastoralisme
o Het concept persoonlijke eigendom raakte bij de landbouwers meer ontwikkeld en
ingeburgerd dan bij verzamelaars
▪ De onderverdeling in de agrarische samenlevingen zorgde ook voor het
begrip vermogen en interest dat zich uitte in het hebben van vee
• Door dat mensen samen gingen wonen, ging er een eigendom
bestaan en men ging zich dingen toe-eigenen
▪ Een eerste vorm van vermogen en vermogensopbouw ontstond, wat
verschillende maatschappelijke standen deed ontstaan
• Succesvolle landbouwers evolueerden tot heersers die zelf niet meer
(fysiek) hoefden te werken en anderen inschakelden in ruil voor
leiding en bescherming
o Het hebben van vermogen en ruil zorgde ervoor dat men ook moest kunnen tellen
en boekhouden maar dat kon men niet
• Domesticatie leidt tot:
o Urbanisatie
▪ = een concentratie van mensen in een gebied dat de daar levende populatie
ecologisch gezien niet kan onderhouden
o Territoriale soevereiniteit
o Sociale stratificatie
▪ Sociale stratificatie, elite leefden op belastingen
• Elite
• Hogere burgers
• Lagere burgers
• Slavernij
▪ Stratificatie:
• In het oude Egypte ging men alles indelen in lagen
• Iedereen kreeg zijn rol en iedereen moest bijdragen
• Door deze rollen en het bijdragen tot de samenleving ontstond er
landbouw
o Belastingen
▪ Door het opleggen van belastingen financierde de elite haar levenswijze,
allerhande staatsprojecten en militaire acties
▪ Slavernij
• Vaak gevangen genomen soldaten van vijandige staten
▪ Belastingen werden ook betaald om bescherming te krijgen
▪ Vazalstaten werden ingelijfd en vergrootten het aantal belastingplichtigen
o Landbouw
o Langeafstandshandel
▪ Waardoor goederen die niet nodig waren voor het dagelijkse gebruik werden
geïmporteerd en verworven door de elite
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
▪ Lange afstandshandel die zorgde voor import en nieuwe ambachten
o Ontwikkelen van tellen, boekhouding, schrift en contracten
▪ Op een duurzame wijze het administratieve gebeuren ondersteunen
▪ Kleitabletten
o Geld
▪ Sociaal geaccepteerde intermediaire objecten die we vandaag geld zouden
noemen
▪ Om ruilhandel te faciliteren ontstonden er sociaal geaccepteerde
intermediaire objecten =geld
▪ Vb. schelpenringen
▪ Vb. cacaobonen
▪ Voordeel dat het probleem van de niet-samenvallende behoeftes tussen
ruilpartners wordt opgelost
▪ Ook het aantal ruilverhoudingen daalt
o Lenen
▪ Om de handel en de landbouw te financieren werden leningen onder de
vorm van zaden, granen of zilver gegeven
▪ Lenen ontstond vaak onder de vorm van zaden, granen of zilver en meestal
zonder interest om goede relaties te onderhouden
▪ Vaak werd er geen intrest gevraagd om de goede relaties te onderhouden
▪ Er waren ook leningen met interest
• Forse rentevoeten kwamen courant voor
• Leningen evolueerden naar op kleitabletten geschreven contracten
• Heel soms werd de schuldvordering overgedragen
▪ Meestal werden de leningen verschaft vanuit het persoonlijke vermogen
o De ontwikkeling van zeevaart leidde tot de nood aan een financieringstechniek en
aan risicospreiding
▪ Het eerste verzekeringscontract (in codex van Hammurabi) was de bodemerij
• = een lening die de zeevervoerder aanging om een zeereis te kunnen
financieren
• De lening hoefde niet terugbetaald te worden als het schip en/of
lading verloren gingen
• Neolithische revolutie = de evolutie van kleinschalige en voor eigen gebruik bedoelde
tuinbouw naar grootschalige, gesystematiseerde op handel gerichte landebouw
Codex van Hammurabi:
• Financiële concepten:
o Contracten
o Leencontracten
o Verzekeringscontracten
o Risicospreiding via bodemerij
• Enorm oude codex waarin al heel veel financiële principes instonden die er vandaag de dag
nog zijn
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
1.4 Munten en een eerste vorm van financiële intermediatie ontstaan:
• De sharing economy kent het concept van een IOU hoewel men totaal geen notie had van
het concept van geld
• Trade and walk away-transactie:
o Partijen ruilden dingen
o De dingen waren voor beide partijen gewenst
o De dingen vertegenwoordigden een gelijke waarde
• Het probleem van niet samenvallen van behoeften:
o Ruil op zich werkt niet want wat jij ter beschikking stelt is niet altijd wat de andere
persoon wil terugkrijgen voor zijn goed
o Men ging ‘geld’ gaan introduceren omdat dat beter werkte
o Het was in eerste instantie een rekeneenheid1→ Shât en Deben2
▪ Rekeneenheden waardoor compensatie van schuld niet mogelijk was.
▪ Goude en koper waren beschikbaar om import in gewicht te betalen en
werden gebruikt als rekeneenheid onder de vorm van Shât en Deben
o Door het gebruikt van geld werd het probleem van de samenvallende behoeften
opgelost
• Meestal greep men terug naar goederengeld (commodity money)
o Was een activum dan niet enkel als rekeneenheid kan gebruikt worden, maar ook als
een opslagmiddel (store of value) en als ruilmiddel (medium of exchange)
o Door goederengeld werd sparen mogelijk (ook bij vee maar nu werd het tastbaar)
o Vb. Eiland Yap: grote ronde stenen als goederengeld
• Koning Croesos
o In de 7e eeuw v.C. ging men munten uitvinden in China en Lydië, men slaagde erin
om zuiver goud te maken en men bedacht het idee om zo munten te laten uitgeven
door de staat die gewicht en zuiverheid garandeerden en zo ontstond het eerste
munthuis
▪ Was voor handelaars een enorme stap voorwaarts en het transformeerde
het Lydische Rijk in een internationaal handelscentrum
o Koning Croesos stond aan de wieg van de goudstandaard
▪ = een monetair systeem waarbij de munt in een vaste verhouding gekoppeld
aan goud
o Koning croesos werd zo rijk als de zee
o Hij zorgde voor de eerste munt, de Stater → waarde op basis van tekening van een
leeuw
o Er was voor het eerst een gouden standaard → de waarde hing vast aan de
hoeveelheid goud
o Eerst een leeuw → later werden munten een teken van gezag waardoor
machtshebbers erop werden afgebeeld
• Munten verwierven hun belang zowel in betaalfuncties als om te sparen
1
Het zijn geen munten zoals het geld van vandaag, maar men ging producten vergelijken met een aantal Shât
of Deben dat ze waard waren waardoor men zo de waarden kon gaan vergelijken en er mee konden rekenen
zonder dat het geld effectief bestond
2
Dit was het systeem in Egypte
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
Registreren:
• Vanaf 900 vC:
• Basisvormen en afbeeldingen als ‘tokens’
• Klei-enveloppes met ‘tokens’ erin
• Vlakke tabletten
Geldfuncties:
• Rekeneenheid (numerair)
• Opslagmiddel van vermogen (store of wealth)
• Ruilmiddel (medium of exchange)
Snoeien:
• Nadeel van munten in edelmetaal → men ging er steeds kleine stukjes afvijlen omdat het
edelmetaal waarde had
• Schoorvoetende innovaties:
o Eerste vorm van financiële intermediatie
▪ Geshriften zijn bekend waarin een bankier avant-la-lettre deposito’s ontving
en deze vervolgens aan anderen beschikbaar stelde onder de vorm van een
lening
o Eerste vorm van rechtspersoon en aandelen → romeinen hadden het al maar dit
werd vergeten in de middeleeuwen → vaak werden innovaties vergeten na hun
doorbraak
o Men ging munten wegen en de waarde ervan bepalen
1.5 Handel doet het eerste chartaal geld en overdraagbaar handelspapier
ontstaan
• Handel leidde tot:
o Na 1000 ontstaan nieuwe steden
▪ Geleidelijk gingen er meer mensen in de steden wonen
o Van lenen bij familie naar pandjeshuizen3(onderpand)
▪ Mensen leenden uit noodzaak en deden dat den bij voorkeur bij vrienden of
familie of als het niet anders kon bij pandjeshuizen
o Introductie van Hindu-Arabische cijfers
o Introductie van rekentechnieken
• Voor de middeleeuwen zoogde het machtsbastion de burgerij uit
• In de middeleeuwen ontstaan er netwerken:
o Begin 9e eeuw : Ontstaan van koopmannen en agentennetwerken
▪ De koopman was de spilfiguur in het economische leven en het
handelskapitalisme
▪ Ze gingen beroep doen op agenten die op commissieloon voor hen werkten
▪ Uniform rekenmuntstelsel → 1pond = 20 Sheiling = 240 Penningen
3
Pandjeshuisuitbaters kregen de naam Lombarden omdat ze meestal van Noord-Italië kwamen
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
o Interregionale handel : handel was enorm riskant door struikrovers, de interregionale
handel gaf aanleiding tot het ontstaan van jaarmarkten die de ontmoetingsplaats
werden voor kooplieden
▪ Voor de internationale handel ontstond er vraag naar gouden munten die
meer waarde hadden, waarin het vertrouwen groter was.
▪ Lokale handel bleef zilveren munten gebruiken en kleine bedragen voor
dagelijkse consumptie werden gedaan in zwart geld
• Zwart geld = geld dat meer koper bevatte en daardoor vaak een
zwarte kleur kreeg
• Financiële infrastructuur:
o Nood aan wisselaars door de jaarmarkten die zorgden voor enorme hoeveelheden
geld (zowel eigen als vreemde valuta)
o Chartaal geld ging ontstaan doordat kooplieden hun munten bij een wisselaar gingen
inruilen tegen certificaten
▪ De wisselaar had al snel door dat hij n iet alle deposito’s in zijn koffer moest
hebben liggen om aan de opvattingen van de klanten te voldoen
▪ 60 tot 70% van de deposito’s kon gebruikt worden om te investeren of om
krediet te verschaffen aan trouwe klanten
▪ Term bank wordt ontleent van het Italiaanse banca
• De eerste wisselaar zaten op de banken aan hun tafel om de munten
te inspecteren
▪ Steden namen de rol van wisselbank over
• Wisselbanken (private en stedelijke) hadden veel meer begoede
personen als klant → bankrun vermijden
o Jaarmarktbrief
▪ Hieruit ontwikkelde later de wisselbrief4
▪ = een handelsdocument uit de 13e eeuw dat vergelijkbaar is met een wissel,
maar waarvan de uitbetaling enkel op de jaarmarkt kon plaatsvinden hetzij in
geld, hetzij in natura
▪ Men ging kopen op de jaarmarkt maar omdat men door de struikrovers geen
geld opzak wou ging men bekijken want na koop en verkoop de schuld was
bij een bepaalde persoon en de volgende jaarmarkt nam men de
jaarmarktbrief gewoon terug mee en werd het een schuldbekentenis
▪ Eerst waren er kijkdagen, dan verkoopdagen en dan dagen waarop de
financiële afrekeningen werden gemaakt
• Elke handelaar hield een boek bij met wat hij nog moest betalen
(vostro) aan en persoon en wat hij er nog moest van ontvangen
(nostro), dan werden er saldi opgemaakt zodat er niet al te veel
effectieve betalingen moesten gebeuren
• Van deze bedragen werd op de dag van de afrekening saldi bepaald
(clearing) zodat men zoveel mogelijk vermeed dat effectieve
betalingen moesten uitgevoerd worden
4
De introductie van het papiergeld komt overeen met het verhandelbaar maken van een IOU in een
gematerialiseerde vorm. Dit kan werken zolang de partijen die de IOU uitgeven vertrouwen genieten.
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
o Een betaling kon worden uitgevoerd in munten of door
gebruik te maken van wissels (settlement)
o Clearing en settlement = kijken ik kocht zoveel bij u en jij
zoveel bij mij dus wie heeft een uiteindelijke schuld en
hoeveel bedraagt deze
▪ Hierdoor werd het transport van geld over lange afstand overbodig wat de
veiligheid van het goederentransport ten goede kwam
• Het clearing- en settlementsysteem op de jaarmarkten ontstond om
het betaalsysteem te optimaliseren, maar het introduceerde ook een
nieuwe kredietvorm : wisselkoersen
o Door de jaarmarkten werd men geconfronteerd met het
probleem van wisselkoersen (soms wel handig want er was
een renteverbod maar als men een hogere wisselkoers
hanteerde kreeg men wel rente)
o Rente mocht men niet vragen, maar door een hogere of
lagere wisselkoers te hanteren, omzeilde men handig het
renteverbod
• Actieve handel maakte plaats voor passieve handel waarbij de koopman zich permanent in
een belangrijk handelscentrum vestigde en via briefwisseling met partners commerciële en
financiële contracten onderhield
o Er ging meer maritieme handel ontstaan door een groeiende handel met Italië die
een rechtstreekse zeeverbinding deed ontstaan, zo gingen grote handelaren zich ook
in grote handelscentra vestigen en deden passieve handel met hun partners via
briefwisseling
o De koopman startte met het verkopen en kopen van wisselbrieven en met speculatie
op wisselkoersen → Koopman-bankier
▪ Merchant-banker
o Bankiers waren niet echt wisselaars maar koopmannen die uitgroeiden tot bankiers
• Koopmannen hadden nood aan financiële markten en financiële structuren en die was er niet
dus men ging deze dan maar zelf maken
o Zo ontstond financiële intermediatie
▪ = de kern van het bankieren
▪ Niet geldwisselaar, maar koopmannen werden bankier
1.6 Ontstaan van financiële markten
• 13e eeuw: Italiaanse Stadstaten introduceerden overdraagbare obligaties ‘prestiti’
o Obligatie = leningen waarbij 1 ontlener leent van een pool van kredietverschaffers
▪ De houders kregen geen certificaat maar hun vordering werd geregistreerd
(obligaties op naam)
▪ Obligaties waren wel overdraagbaar door het overschrijven in het register
zodat er een secundaire markt voor obligaties ontstond
o Prestiti hadden geen vervaldag → perpetuele (eeuwigdurende) obligatie
▪ De stad diende wel elk jaar de afgesproken rente te betalen aan de financier,
maar had wel het recht om de obligatielening naar iegen goeddunken terug
te betalen
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
▪ Verloop van rentevoeten kunnen we bestuderen omdat ze ongeveer 800 jaar
geleden deze instrumenten al hadden
• Brugse herbergiers namen vaak de rol van makelaar op zich en vertegenwoordigden
buitenlandse handelaars
o Rond 1400: handel op vaste ‘markt’plaatsen met herbergiers als vertegenwoordigers
en met een marktreglement
o Rond 1400 ontstond erop vaatse plaatsen een ‘geldmarkt’5waar wisselkoersen
tussen verschillende munten noteerden
▪ De belangrijkste wisselhandelaars betrokken op het plein Ter Buerse hun
natiehuizen
• ‘beurs’ komt van de familienaam van de herbergiers ‘Van Der Buerse’
• Hoewel het Beursplein een openbare plaats was, werd gedurende de
beurstijd de toegang verboden voor bedelaars en landlopers
• Rond 1480 verliest Brugge zijn rol als handelscentrum aan Antwerpen
o De naam beurs werd internationaal herkend als handelsplaats
o 1485 handel op binnenkoer van Huis Den Rhyn
o Later eerste handelsbeurs ter wereld aan de Meir
▪ Hier startte men met de doorlopende handel
▪ De Antwerpse handelsbeurs is het eerste beursgebouw ter wereld
o Handelaars ontdekten dat het verhandelen van papier dat de handelsgoederen
vertegenwoordigde, handiger was dan het verhandelen van de goederen zelf
▪ Eerste handel in termijncontracten op onder andere edele metalen en
specerijen
▪ Men diende het gebruik van financiële contracten en hun overdraagbaarheid
te reguleren, wat leidde tot de eerste handel in termijncontracten
• Val van Antwerpen → financiële centrum verhuist naar Amsterdam
o Oorlog tegen Frankrijk financieren met de eerste overheidsobligaties
o De Engelsen emitteerden consols = perpetuele obligaties6 die niet konden
opgevraagd worden door de belegger → dit leidde tot een secundaire markt
o In Nederland was een gebrek aan liquiditeit geen nadeel, omdat zij liever hadden dat
de coupons dicht bij huis, in de provincie werden uitbetaald in plaats van ergens op
een centrale plaats
o In Nederland ging men de obligaties gebruiken als onderpand bij leningen
▪ Obligaties namen de vorm aan van
• Obligatiën = kortetermijnobligaties aan toonder
• Losrenten = obligaties op naam die een jaarlijkse coupon
uitbetaalden
• Lijfrenten = die de begunstigde gedurende zijn leven een jaarlijkse
rente uitkeerde
o Actuariële technieken voor de waardering van lijfrenten
5
Vandaag zouden we dat een wisselmarkt noemen. De term geldmarkt wordt vandaag gebruikt voor de markt
waar financiële instrumenten met een originele looptijd van minder dan 1 jaar worden verhandeld.
6
Tot in de 20e eeuw was het zeer gebruikelijk dat de overheden perpetuele obligaties uitgaven.
, Inleiding tot de Financiële Markten 1 | Kato Van Waas
• In de 17e eeuw organiseerden de Nederlanders voor het eerst handel met India via een
afzonderlijke rechtspersoon : de Vereenigde Oost-Indische Compagnie7
o VOC = meest succesvolle exploitant van scheepsreizen naar India
▪ Klein risico op onteigening door de overheid
▪ Permanente vergrendeling van het ingebrachte kapitaal binnen de
rechtspersoon
• De bescherming van de rechtspersoon tegen opvraging van het
kapitaal door de investeerders
▪ Verhandelbaar maken van deelbewijzen
• De investeerder kon zijn geld recupereren door de deelbewijzen op
een secundaire markt te verkopen aan een andere partij
o De permanente beschikbaarheid van het kapitaal stelde de
VOC in staat om te investeren
• De VOC (Vereenigde Oost-Indische Compagnie) bracht het concept
van een effect = een verhandelbaar deelbewijs in de vorm van een
aandeel
o Om deze verhandeling te gaan vergemakkelijken ontstond
de eerste effectenbeurs
o Het idee dat we niet alleen financiering kunnen zoeken bij 1
partij (lening), of bij enkele partijen (partnership), maar dat
we ok financiering kunnen bekomen door het openbare
spaarwezen (het ruime publiek) aan te spreken
• Na het handelen in termijncontracten kwamen ook de opties op
o Derivaten zoals termijncontracten en opties (puts en calls) waren niet ongebruikelijk
o 1696: eerste aandelencrash
▪ Nieuwe reglementering: proprietary trading werd verboden, maar na enige
tijd werden de nieuwe regels toch terug versoepeld
o Eerste aandelenzeepbel: door South Sea Company (Engeland) en Mississipi Company
(Frankrijk)
▪ Vanaf nu konden enkel nog ondernemingen die ‘Royally’ chartered’ waren,
publiek verhandelbare aandelen uitgeven
o 1774: eerste beleggingsfondsen in Amsterdam onder de naam Eendragt maakt Magt
▪ Niet succesvol tot 150 jaar later
• Loterijlening = van de uitgegeven obligaties worden er een aantal willekeurig getrokken en
de winnaars ontvingen een bijkomende obligatie onder de vorm van een annuïteit
De Nederlandse republiek
• Nederlandse Republiek introduceert provinciale obligaties
• Ontstaan van:
o Lenen met onderpand
o Lijfrente
o Actuariële methoden
o Rechtspersoon en aandelen
7
De VOC kan beschouwd worden als een echte internationale omgeving.
