1.1 STUDIEOBJECT EN DEFENITIE SOCIALE PSYCHOLOGIE ..................................................................7
1.2 GESCHIEDENIS VAN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE...........................................................................8
1.3: NIET..........................................................................................................................................10
1.4: WERKWIJZE VAN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE............................................................................10
1.4.1 DRIE DIMENSIES........................................................................................................................10
BREEDTE-DIMENSIE....................................................................................................................................10
DIEPTE-DIMENSIE.......................................................................................................................................10
HOOGTE-DIMENSIE....................................................................................................................................11
1.4.2 HET EXPERIMENT ALS METHODE....................................................................................................11
VOORDELEN..............................................................................................................................................12
NADELEN.................................................................................................................................................12
2.1 KITTY GENOVESE LEZEN............................................................................................................14
2.2 DIFFUSIE VAN DE VERANTWOORDELIJKHEID.............................................................................14
EXPERIMENT DARLEY & LANATÉ...................................................................................................................14
2.3 FACTOREN VAN INVLOED OP HET HULPVERLENEND GEDRAG...................................................15
2.3.1 BEKENDHEID VAN DE MEDEGETUIGEN.............................................................................................15
2.3.2 COMPETENTIE VAN DE OMSTAANDERS............................................................................................16
2.3.3 KOSTEN EN BATEN......................................................................................................................16
NEGATIEVE GEVOLGEN VAN HET HELPEN........................................................................................................16
POSITIEVE GEVOLGEN VAN HET HELPEN..........................................................................................................17
NEGATIEVE GEVOLGEN VAN HET NIET-HELPEN.................................................................................................17
POSITIEVE GEVOLGEN VAN HET NIET-HELPEN...................................................................................................18
2.3.4 INSCHATTEN VAN DE ERNST VAN DE SITUATIE...................................................................................18
2.3.5 KENMERKEN VAN DE HULPVERLENER..............................................................................................19
2.3.6 KENMERKEN VAN HET SLACHTOFFER...............................................................................................20
2.4 HET COGNITIEF DECISIEMODEL..................................................................................................21
3.1 INLEIDING EN DEFINITIE.............................................................................................................23
3.2 AGRESSIEF GEDRAG OP EEN PRIKKELSITUATIE...........................................................................25
3.2.1 PIJN........................................................................................................................................26
3.2.2 RUIMTE...................................................................................................................................26
3.2.3 DE SOCIUS...............................................................................................................................27
,3.2.4 TEMPERATUUR..........................................................................................................................27
3.2.5 PROVOCATIE.............................................................................................................................27
3.3 TERRITORIUMLEER.....................................................................................................................28
BETREDEN VAN HE TERRITORIUM VAN ANDEREN........................................................................................29
PRIVEGEBIEDEN.........................................................................................................................................29
PUBLIEKE ARENA........................................................................................................................................29
PERSOONLIJKE RUIMTE................................................................................................................................30
UITBREIDEN VAN HET EIGEN TERRITORIUM...............................................................................................31
TWEE MOGELIJKE REACTIES OP TERRITORIUMSCHENDING.............................................................................31
TWEE MOGELIJKE MANIEREN BIJ BETREDEN TERREIN ANDERE........................................................................31
RELATIETHERAPIE.......................................................................................................................................32
3.4 INTRAPERSOONLIJKE OORZAKEN...............................................................................................32
3.4.1 PERSOONLIJKHEID......................................................................................................................32
3.4.2 COMPETITIE..............................................................................................................................33
3.4.3 EMOTIES..................................................................................................................................33
3.5 AANGELEERDE AGRESSIE...........................................................................................................34
3.6 MACHT EN AGRESSIE.................................................................................................................35
3.6.1 AGRESSIE BIJ DE VREDESDUIF........................................................................................................36
3.6.2 MACHT EN AGRESSIE BIJ MENSEN...................................................................................................37
4.1 HET GEHOORZAAMHEIDSEXPERIMENT VAN STANLEY MILGRAM..............................................37
4.1.1 PROEFOPSTELLING VAN HET MILGRAM-EXPERIMENT..........................................................................38
4.1.2 RESULTATEN.............................................................................................................................38
4.1.3 GELIJIKENISSEN EN VERSCHILLEN MET DE HOLOCAUST.........................................................................38
4.1.4 VARIANTEN OP HET BASISEXPERIMENT............................................................................................39
4.1.5 ETHISCHE EN METHODOLOGISCHE BEDENKINGEN...............................................................................39
4.2 WAAROM GEHOORZAMEN WE ZO GEMAKKELIJK?....................................................................40
4.2.1 TENDENS TOT GROEPSVORMING....................................................................................................40
4.2.2 TENDENS TOT HIËRARCHIE............................................................................................................40
4.2.3 THE AGENTIC SHIFT.....................................................................................................................40
4.2.4 PSYCHOLOGISCHE MECHANISMEN TIJDENS HET GEHOORZAMEN.............................................................41
4.2.5 BINDENDE FACTOREN..................................................................................................................42
INLEIDING........................................................................................................................................45
5.1 HET STANFORD-GEVANGENISEXPERIMENT................................................................................46
,5.1.1 ONDERZOEKSOPZET....................................................................................................................46
5.1.2 START VAN HET EXPERIMENT........................................................................................................46
5.1.3 VERLOOP EXPERIMENT................................................................................................................47
5.1.4 CONCLUSIES..............................................................................................................................47
5.1.5 KRITISCHE BESPREKING................................................................................................................47
5.1.6 AANBEVELINGEN VOOR PENITENTIARE INSTELLINGEN..........................................................................48
5.3 AANGELEERDE HULPELOOSHEID................................................................................................48
5.3.1 HET BEGRIP ‘AANGELEERDE HULPELOOSHEID’....................................................................................48
5.3.2 HET BASISEXPERIMENT VAN MARTIN SELIGMAN................................................................................49
5.3.3 UITPUTTING ALS VERKLARING?......................................................................................................49
5.3.4 AANGELEERDE VADSIGHEID..........................................................................................................50
5.3.5 AANGELEERDE VADSIGHEID: ALTERNATIEVE BETEKENIS........................................................................50
5.3.6 EMOTIONELE EFFECTEN VAN AANGELEERDE HULPELOOSHEID................................................................50
5.3.7 COGNITIEVE EFFECTEN VAN AANGELEERDE HULPELOOSHEID..................................................................51
5.3.8 DISCRIMINATIEVE HULPELOOSHEID.................................................................................................51
5.3.9 BESCHERMEN TEGEN AANGELEERDE HULPELOOSHEID..........................................................................51
5.3.10 HERACTIVEREN VAN MENSEN MET AANGELEERDE HULPELOOSHEID.......................................................52
5.3.11 (ON)VOORSPELBAARHEID).........................................................................................................52
5.3.12 SUBJECTIEVE GEDRAGSCONTROLE.................................................................................................53
INLEIDING........................................................................................................................................56
6.1 SELECTIE IN DE SOCIALE WAARNEMING....................................................................................56
6.1.1 WE KUNNEN NIET ALLES ZIEN WAT ER IS..........................................................................................57
6.1.2 WE ZIEN VAAK SLECHTS FRACTIES VAN GEDRAGINGEN.........................................................................57
6.1.3 WE SELECTEREN ZELF ACTIEF WAT WE WILLEN ZIEN EN WAT NIET...........................................................57
6.1.4 WE LOKKEN GEDRAG UIT DAT WE VERWACHTEN TE ZIEN......................................................................58
6.2 INTERPRETATIE IN DE SOCIALE WAARNEMING..........................................................................59
6.2.1 CAUSALE ATTRIBUTIE..................................................................................................................59
6.2.2 HET COVARIATIEMODEL VAN KELLEY...............................................................................................60
6.2.3 CAUSALE SCHEMA’S....................................................................................................................60
6.2.4 ATTRIBUTIEFOUTEN....................................................................................................................61
FUNDAMENTELE ATTRIBUTIEFOUT.................................................................................................................61
ACTOR-OBSERVATOR-ATTRIBUTIEFOUT...........................................................................................................61
DE ZWAARWICHTIGHEID VAN DE GEVOLGEN....................................................................................................61
6.3 STRUCTURERING IN DE SOCIALE WAARNEMING........................................................................62
6.3.1 IMPLICIETE PERSOONLIJKHEIDSTHEORIEËN........................................................................................62
6.3.2 HET BEELD OVER DE ANDER..........................................................................................................63
6.3.3 HOE HET BEELD VAN ANDEREN ONS BEÏINVLOED................................................................................64
,INLEIDING........................................................................................................................................65
7.1 ZELFPERCEPTIETHEORIE BEM.....................................................................................................65
7.2 ZELFATTRIBUTIE.........................................................................................................................66
7.3 ATTRIBUTIESTIJL........................................................................................................................66
7.3.1 BEHEERSINGSORIËNTATIE.............................................................................................................66
7.3.2 PERSOONLIJKE EN MAATSCHAPPELIJKE BEHEERSINGSORIËNTATIE............................................................67
7.4 SOCIALE FACILITETIE EN SOCIALE INHIBITIE...............................................................................67
7.4.1 COMPETITIE ALS VERKLARING?......................................................................................................67
7.4.2 SOCIALE FACILITATIE EN INHIBITIE BIJ KAKKERLAKKEN..........................................................................68
7.4.3 DE SOCIALE ACTIVERINGSTHEORIE VAN ZAJONC.................................................................................68
7.4.4 EVALUATIEVREES.......................................................................................................................69
7.4.5 SOCIAL LOAFING/ SOCIAAL LANTERFANTEN......................................................................................69
8.1 INLEIDING..................................................................................................................................71
8.1.1 WAT ZIJN ATTITUDES?.................................................................................................................71
8.1.2 DE TRRIPARTITE VAN ATTITUDES....................................................................................................72
8.2 ONTSTAAN EN VERVORMING VAN ATTITUDES..........................................................................72
8.2.1 COGNITIEVE INVLOEDEN..............................................................................................................72
8.2.2 CENTRALE VERSUS PREIFERE ROUTE NAAR OVERTUIGING.....................................................................73
8.2.3 ATTITUDEVERANDERNG DOOR CONDITIONERING................................................................................74
8.2.4 HABITUATIE, HET AANBIEDINGSEFFECT EN HET NABIJHEIDSEFFECT..........................................................74
8.2.5 ONBEWUSTE VORMING VAN ATTITUDES..........................................................................................76
8.3 IN-GROUP VERSUS OUT-GROUP................................................................................................77
8.3.1 DE INLEEFOEFENING VAN JANE ELLIOTT:..........................................................................................77
8.3.2 NIEUW-GENTSE ALLIANTIE...........................................................................................................77
8.3.3 MINIMALE GROEPSSITUATIE-EXPERIMENTEN....................................................................................77
8.3.4 CENTRALE VERSUS PERIFERE ROUTE TEN AANZIEN VAN DE OUT-GROUP...................................................77
8.6 VAN ATTITUDE NAAR GEDRAG..................................................................................................78
9.1 GROEPSNORMEN EN GROEPSWAARDEN...................................................................................80
9.1.1 GROEPSNORMEN.......................................................................................................................80
9.1.2 GROEPSWAARDEN......................................................................................................................80
,9.2 SOCIALE NORMERING................................................................................................................81
9.2.1 INSTRUMENTELE SOCIALE VERGELIJKING..........................................................................................81
9.2.2 DE SOCIALE VERGELIJKINGSTHEORIE................................................................................................82
9.2.3 OPWAARTSE EN NEERWAARTSE SOCIALE VERGELIJKING.......................................................................83
9.3 HET INNOVATIEMODEL..............................................................................................................83
9.3.1 VOEDINGSBODEM......................................................................................................................84
9.3.2 EEN OVERTUIGENDE GEDRAGSSTIJL.................................................................................................84
9.4 CONFORMISME..........................................................................................................................85
9.4.1 NORMATIEVE SOCIALE VERGELIJKING..............................................................................................85
9.4.2 VERSCHILLEN TUSSEN EXPERIMENTEN SHERIF EN ASCH........................................................................86
9.4.3 VERGELIJKING ASCH EN MILGRAM..................................................................................................86
9.5 DEVIANTIE.................................................................................................................................87
9.5.1 DE GROEP VERSUS DE DEVIANT.....................................................................................................87
9.5.2 DEVIANT VERSUS GROEP..............................................................................................................87
, THEMA 1: WAT IS SOCIALE
PSYCHOLOGIE
De algemene doelen binnen dit OLOD zijn:
Je kan de belangrijke concepten uit elk thema in eigen woorden uitleggen
Je kan in een gegeven voorbeeldcasus belangrijke concepten herkennen
Je kan verschillende theorieën over hetzelfde thema met elkaar vergelijken
Je kan een eigen voorbeeld geven van het belang van een concept voor je eigen leven of voor het werkveld
Na dit thema ben je onder meer in staat om:
De definitie van sociale psychologie uiteen te zetten.
Voorbeelden te geven van elk van de stukjes in de definitie van sociale psychologie.
De sociale psychologie af te zetten als wetenschap tegenover haar 'broers en zussen' (zoals de sociologie,
persoonlijkheidspsychologie,...).
Uit te leggen hoe de sociale psychologie doorheen de tijd geëvolueerd is.
Belangrijke begrippen te omschrijven
Begrippen toe te passen op nieuwe casussen.
De drie dimensies in het onderzoek uit te leggen.
...
DE ‘DANCING PLAGUE’
Zoals Zomer 1518 in Straatsburg: dansende mensen van gemeente tot gemeente
tot ze er bij neervielen
Verklaring: maatschappelijke omstandigheden en sociale psychologie
Moeilijke economische tijd, vooral arme bevolking
Stressfactoren vergroten vatbaarheid psychische aandoeningen
‘Massapsychose’
INLEIDING
Sociale psychologie wil antwoord bieden op vraag: hoe reageren individuen in
sociale situaties? welke invloed heeft de aanwezigheid van anderen op het
gedrag van een individu?
Paul Watzlawick: “je kan niet niet communiceren”
Als je aan andere signaal geeft dat je niet wil communiceren converseer je
ook
Ook in louter non-verbaal gedrag zit communicatie
Ook: “je kan niet niet beïnvloed worden door anderen”
Alle menselijk gedrag is sociaal onrechtstreeks of rechtstreeks beïnvloed door
anderen, ookal is invloed soms verwaarloosbaar, waarom?
We zijn kuddedieren en hebben anderen nodig
Overlevingskansen zijn groter
, Iedereen in maatschappij heeft een eigen rol bij goede samenwerking
wordt de efficiëntie van de gemeenschap groter
o Met eigen rolverwachtingen
o Eigen vaardigheden, eigen expertise
We hebben iemand nodig om mee te praten
We willen beïnvloeden en beïnvloed worden, zelfs wanneer we niet willen
beïnvloeden of beïnvloed worden
We willen onze eenzaamheid beleven in een sociaal kader
= begrijpen, verklaren en voorspellen hoe GGG van individuen beïnvloed worden
door de waargenomen, ingebeelde of impliciete GGG van anderen
1.1 STUDIEOBJECT EN DEFENITIE SOCIALE PSYCHOLOGIE
Materiële object: sociale psychologie bestudeert hoe het gedrag van mensen
beïnvloed wordt door het gedrag van andere mensen
Ruim: beïnvloeding betekent zowel observeerbare en bewuste
beïnvloeding als subtiele onbewuste beïnvloeding
Formele object: sociale psychologie tracht wetmatigheden te ontdekken in
manier waarop mensen met elkaar omgaan en door elkaar beïnvloed worden
Sociale psychologie = wetenschap
Erklären: oorzaak gevolg onderscheiden, verklaren
Verstehen: inleven in ander, empathie aanwenden om wetmatigheden te
kunnen begrijpen
Sociale psychologie bevindt zich op het raakvlak tussen algemene psychologie en
algemene sociologie:
Materiële object is dus gedrag gaat over het gedrag dat je niet of anders zou
stellen indien er geen of minder invloed van anderen was geweest.
algemene psychologie bestudeert gedrag in het algemeen in normale
omstandigheden, sociale gedragingen kunnen hier ook onder vallen
o Bv. Operante en klassieke conditionering passen in beide
o Bv. Hoe individu herinneringen stockeert totaal buiten sociale
context
Studieobject sociale psychologie is sociaal gedrag = sociologie
Sociologie
Sociologie besteedt weinig aandacht aan individuele gedragingen persoon,
eerder trachten wetmatigheden ontdekken in sociale structuren en
gehelen
Sociologie bestudeert gedrag van groepen, sociale psychologie bestudeert
gedrag van individuen in sociale relaties
Sociale psychologie
,= Sociale psychologie is een studie die tracht te begrijpen, verklaren en
voorspellen hoe gedachten, gevoelens en gedragingen van individuen
beïnvloed worden door de waargenomen, ingebeelde of impliciete gedachten,
gevoelens en gedragingen van anderen.
Nadruk op 2 elementen: sociale en individu
Zeer psychologische definitie: verklaren, begrijpen en voorspellen
Geeft aan dat beïnvloeding kan gebeuren o.b.v subjectief
gepercipieerde gedachten, gevoelens en gedragingen van
anderen veronderstelling is voldoende
1.2 GESCHIEDENIS VAN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE
Geschiedenis sociale psychologie
Jonge discipline
Sinds 20e eeuw: documenten waar sprake is van sociale
psychologie
Reeds rond 1880 al experimenten door Ringelmann die invloed
van anderen op gedrag individu beschreven
1897 experiment Triplett: onderzoek waarom mensen sneller
fietsen in groep dan alleen met een spoel
Psychologie zelfstandige wetenschap sinds 1879 bij oprichting
eerste laboratorium voor wetenschappelijke psychologie door Wilhelm
Wundt in Leipzig
Studie over hoe mensen interageren in praktijk al langer bezig:
Oudheid: Plato zei dat mensen geen aangeboren neiging
bezitten tot sociaal gedrag, maar eigen belang nastreeft in zijn
relaties met anderen
Aristoteles: mens is van nature een gemeenschapswezen
Tweede helft 19e en eerste helft 20ste eeuw: Franse auteur Gustaaf Le
Bon
Leerling Franse arts: Charcot ook leermeester Freud
Zag gelijkenis tussen hypnose en gedrag individu in een groep
Benadrukte negatieve invloed groepen:
individu verliest zijn eigenheid en kenmerkend gedrag wanneer
hij zich in een groep bevindt beïnvloeding door een groep net
zoals de invloed bij hypnose: gehoorzamen aan suggesties
groepsleider zoals aan suggesties hypnotiseur
er ontstaat volgens hem een collectieve geest die individuele
geest of persoonlijkheid vervangt onoverwinnelijkheidsgevoel,
individuele verantwoordelijkheid verdwijnt
19e eeuw: Gabriel Tarde: imitatie = sleutelwoord samenlevingen
gedragingen beginnen bij hogere sociale klassen imitatie door
lagere klassen
zie Levitt en Dubner over namen die ouders aan hun kinderen geven en
imitatie klassen
Tarde noemt imitatie ‘slaapwandelen’: je bent je niet echt bewust van
wat je doet, vernieuwing en originaliteit ontstaan pas wanneer je uit die
droomwereld stapt
Contra-imitatie: afzetten tegen voorbeelden, omgekeerde doen
, Bv. Greta Thunberg bij klimaatmarsen
1921: eerste tijdschrift ‘The journal of abnormal and social psychology’
Tijdschrift dat sterk beïnvloed was door volgelingen Charcot en Le bon
Sociale psychologie sterk verbonden met hypnose en
beïnvloeding
Zeer filosofische invalshoek met weinig ruimte voor onderzoeken
of experimenten reflectie over instincten zeer populair
Voor WOII: sociale psychologie heeft lang gezocht naar eigen identiteit naast
algemene psychologie
Eerste definitie Floyd Henry Allport: studie van gedrag van het
individu in zoverre het andere individuen beïnvloed of een
reactie vormt op het gedrag van andere individuen sociale
psychologie is een onderdeel van de psychologie als individu
Interbellum thema’s sociale psychologie:
Sociale waarneming en attitudes
Begrip halo-effect
Sociale beïnvloeding: sociale inhibitie, sociale facilitatie
Groepsprestaties
Sociometrie = methode om interpersoonlijke relaties in kaart te
brengen deelnemers geven aan met wie ze willen samen
werken en wie niet, daardoor worden populariteit en posities
binnen groepen duidelijk
Sinds WOII kent sociale psychologie een grote bloei
Tijdens oorlog waren thema’s zoals: leiderschap, gehoorzaamheid,
propaganda, groepsdruk, moreel versus immoreel gedrag, vooroordelen,
attitudes,… populair
Rassenrelaties, nationalisme, groeps-en samenhorigheidsgevoel en
waarden belangrijk in licht rassenhaat en Holocaust Nazi’s
Opnieuw actueel tijdens koude oorlog de dreiging van de
nucleaire oorlog beheerste negatieve attitudes tegenover
communisme het hele westerse denken en leven in de VS
meeste sociale psychologen zijn Amerikanen
Tweede helft 20ste eeuw: een aantal visies en boeken verschenen die
brede publiek aanspreken legden eigenheid mens en menselijke
interactie bloot
Leon Festinger onderzocht waarom leden sekte blind vertrouwen
hebben in sekteleider zelfs als hij er compleet naast zit
infiltreerde in sekte
Thymothy Leary: populaire charismatische figuur, populair in
hippie-middens eind jaren 60 succes met zijn visie op
menselijke interactie die nog steeds invloedrijk is
Desmond Morris: zoöloog en etholoog boeken ‘de naakte aap’,
‘de mensentuin’: verband gedrag primaten en gedragingen
mens
Nu: sociale psychologie vooral bekend dankzij iconische, min of meer
hedendaagse experimenten waarnaar nog vaak wordt verwezen in literatuur en
media
Bv. Gevangenisexperiment Zimbardo, experimenten John Darley en
Lanaté rond hulpverlenend gedrag, onderzoeken Asch over sociale
normen, gehoorzaamheidsexperiment Milgram
, 1.3: NIET
1.4: WERKWIJZE VAN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE
1.4.1 DRIE DIMENSIES
Nederlandse socioloog J.A.A van Leent onderscheidt drie dimensies in het
onderzoek en de onderzoeksmethode van de sociale psychologie noemt ze
fundamentele denkwijzen
BREEDTE-DIMENSIE
De sociale psychologie moet een zo breed mogelijk onderzoek voeren met een zo
veelzijdig mogelijke theorievorming
We moeten zo veel mogelijk aspecten van (sociale) psychologie
onderzoeken en ons niet beperken tot voor de hand liggende
onderzoekthema’s
o Bv. Attitudes, waarneming, beïnvloeding, opvattingen, gedragingen
Zo breed mogelijke onderzoeksgroep nemen zo dicht mogelijk totale
populatie benaderen
o Alle lagen, alle leeftijden, alle niveaus, alle geslachten
o Steekproef: is slecht een schatting of benadering werkelijkheid
goede benadering is voor wetenschappers voldoende
o Probleem bij sociale psychologie: steekproef wordt niet toevallig
gekozen goedkope of onbetaalde proefpersonen beperkt deel
van de bevolking
Vaak studenten die verplicht worden: beperkte steekproef en
gebrek aan motivatie
DIEPTE-DIMENSIE
Eerder filosofisch doordringen in het diepste van de mens, onder oppervlakte,
onder gedrag kijken
Sociale geaardheid van de mens beschouwen en van daaruit
wetmatigheden en verschijnselen verklaren
Niet eenvoudig: neobehavioristen noemen dit de black box
hypothetische constructen:
o Kwaliteiten die we niet kunnen zien
o We veronderstellen dat de kwaliteiten er zijn
Wanneer die constructen fenomenen of wetmatigheden kunnen verklaren
kunnen we vrij zeker zijn van het bestaan en van de werking van het
construct
Dieptepsychologie van Freud neemt deze onbewuste inhouden en
dynamieken als centrum van zijn theorie
o Probeert uiterlijk waarneembare gedragingen en sociale
gedragingen van onbewuste dimensies te begrijpen
Uiteindelijk moeten alle takken van de psychologie oog hebben voor
diepte-dimensie