1. INLEIDING.......................................................................................................................3
1.1 Aard van de vraagstelling........................................................................................................3
1.2 Schrik voor de filosofie............................................................................................................4
1.3 De plaats van de filosofische vraag: de ‘ton’ van Diogenes......................................................4
1.4 Filosofie en sociaal agogisch werk...........................................................................................5
1.5 Historisch ontstaan van de filosofie.........................................................................................5
2. ANTIEKE TIJD (500v Chr. – 200 na Chr.)............................................................................8
2.1 De mens als verlangen naar zichzelf (PLATO)...........................................................................8
2.1.1 Plato als antwoord op Parmenides.........................................................................................................8
2.1.1.1 Allegorie van de grot.......................................................................................................................8
2.1.1.2 De betekenis van Socrates............................................................................................................12
2.1.1.3 Meningen en ware kennis............................................................................................................12
2.1.1.4 Een wereld van Ideeën.................................................................................................................12
2.1.1.5 Participatie en de idee van het goede..........................................................................................13
2.1.1.6 Echte kennis is a priori..................................................................................................................13
2.1.2 Denken als Eros.....................................................................................................................................13
2.1.3 Plato’s socio-politieke visie...................................................................................................................14
2.1.4 Lectuur van Plato: De staat II................................................................................................................15
2. ANTIEKE TIJD (500v. chr.Chr. – 200n chr.Chr.)................................................................17
2.2 De mens als psychisch wezen (ARISTOTELES).........................................................................17
2.2.1 Het denken van Aristoteles..................................................................................................................17
2.2.2 Aristoteles’ hylemorphistische visie op de mens en de werkelijkheid.................................................17
2.2.2.1 Ervaring, werkelijkheid en kennis.................................................................................................17
2.2.2.2 Materie en vorm ( de substantie vanuit statisch perspectief).....................................................19
2.2.2.4 Het goddelijke...............................................................................................................................22
2.2.3 Aristoteles’ fundering van de moraliteit..............................................................................................23
2.3 Richtvragen antieke tijd.........................................................................................................23
3. MIDDELEEUWEN: de mens als geschapen wezen ( 300 na chr. – half 16e eeuw).............25
3.1 Inleiding van de Middeleeuwse geschienis............................................................................25
3.2 Augustinus.............................................................................................................................27
3.3 Thomas van Aquino...............................................................................................................31
3.3.1 De volle middeleeuwen. De herontdekking van Aristoteles................................................................31
3.3.2 Grieks denken en Christelijk geloof......................................................................................................32
3.3.3 Middeleeuwse (aristotelische) natuurfilosofie....................................................................................32
3.3.4 Geloof en rede verzoenen (twee waarheden).....................................................................................33
3.3.5 Kennis van de werkelijkheid.................................................................................................................34
3.3.6 Essentie en Existentie...........................................................................................................................35
3.4 Een oneindig wereldbeeld.....................................................................................................36
3.5 Richtvragen Middeleeuwen...................................................................................................36
4. MODERNE TIJD (half 16e tot hald 19e eeuw)...................................................................38
4.1 moderniteit...........................................................................................................................38
4.1.1 Inleiding................................................................................................................................................38
4.1.1.1 Een nieuwe tijd breekt aan...........................................................................................................38
4.1.1.2 Een nieuw type van weten...........................................................................................................39
1
, 4.2 De mens is ‘twee’ (DECARTES)...............................................................................................42
4.2.1 Kennis als zekerheid.............................................................................................................................42
4.2.1.2 Meer uitgebreide uitleg................................................................................................................43
4.3 De vraag naar de mens als kritische vraag naar zijn eigen grens (KANT)................................47
4.3.1 kritiek van de zuivere rede...................................................................................................................47
4.3.1.1 Het emperisme: Lock en Hume....................................................................................................49
4.3.1.2 Het idealisme van kant.................................................................................................................50
4.3.2 Kritiek van de praktische rede (1785)...................................................................................................56
4.4 Richtvragen moderniteit........................................................................................................57
5. HEDENDAAGSE TIJD (half 19e eeuw tot vandaag)..........................................................58
5.1 De mens als transgressieve wil (NIETZSCHE)..........................................................................58
5.1.1 ‘Kritiek op de kritiek’.............................................................................................................................59
5.1.2 Tijdsdiagnose en kritiek........................................................................................................................60
5.1.3 Heren- en slavenmoraal.......................................................................................................................61
5.2 Herontdekking van de mens als verlangen (FREUD)...............................................................65
5.3 Richtvragen hedendaagse tijd................................................................................................65
6. BESLUIT.........................................................................................................................66
7. VOORBEELD EXAMENVRAGEN......................................................................................66
2
,1. INLEIDING
1.1 Aard van de vraagstelling
Wie is de mens?
Dit lijkt een overbodige vraag – vraag naar het gekende, maar op die vraag zijn de meest
diverse antwoorden geformuleerd. Bij elke opvoedings-, veiligheids- of politiek probleem
wordt ook meteen deze vraag gesteld.
De vraag naar het gekende: “wat is de aard van zo’n wijsgerige vraag naar de mens?”
Ze vraagt naar iets wat we in feite al kennen. Eerst overbodige en abstracte vragen over
stellen die ‘grosso mode’ op 2 grondvragen neerkomt:
Kennen we het gekende wel echt?
Wat is datgene wat we denken te kennen?
Deze abstracte vragen klinken op hun filosofisch gestelde manier soms kinderlijk door. Alsof
ze met geen enkel antwoord te sussen zijn en zal men telkens opnieuw vragen: wat is dit?
Hoe zijn de dingen echt? Oorspronkelijk?
De filosofische manier van denken wil altijd ergens aan de oorsprong staan, op de plaats
waar de dingen en de mens nog fris en zuiver ontspruiten aan de bron die hen het leven
schenkt. Zij stelt het vanzelfsprekende in vraag om na te gaan of de dingen wel van zelf
spreken en wat ze ons dan wel te vertellen hebben. Filosofie wil dus weten hoe de dingen
echt en oorspronkelijk zijn.
Wat is het verschil met de wettenschappelijke vraagstelling?
Ook wetenschappen gaan in hun vraagstelling uit van zo’n intentie, maar in tegenstelling tot
de filosofie zullen zij onmiddellijk de knoop doorhakken en die eerste verbazing zo vlug
mogelijk omzetten in een zekerheid, een axioma, een basisstelling of iets dergelijks
vastleggen.
Een filosofische vraagstelling zal blijven steken in die verbazing. Die verbazing zal dan
omslaan in angst omdat niet onmiddellijk een antwoord wordt geboden. De vraag naar wat
de dingen nu oorspronkelijk zijn geeft hen de vreugde van de verbazing, maar tegelijk ook
angst. DUS één van de belangrijkste problemen van de filosofie zal precies de
noodzakelijkheid en de onmogelijkheid betreffen van zo’n oorspronkelijk standpunt tav de
dingen.
De vraag naar zichzelf
Naast de vraag naar het vanzelfsprekende stelt de filosofische manier van denken ook altijd
zichzelf in vraag. Men stelt dus bij elke vraag zichzelf af hoe het mogelijk is dat zij die vraag
überhaupt kan stellen.
Dubbele vraag
Een filosofische vraag is altijd dubbel. Vb. ik vraag mij af wat ik onder het woord ‘mens’
versta en tegelijk vraag ik mij af of ik deze vraag mag stellen, of het niet al te
vanzelfsprekend is dat ik het vanzelfsprekende in vraag zou kunnen stellen.
Dus: de filosofie stelt telkens een vraag naar het vanzelfsprekende + vraag zichzelf af of hij
deze vraag wel kan stellen.
3
,Filosofie is geen wetenschap
Omdat zij alles in vraag stelt (zelf zichzelf), kan het antwoord dat ze in petto hebben, geen
mindere pretentie hebben dan over alles te gaan, dan ‘alles’ (en ook zichzelf) te verklaren.
Filosofie is niet te beschouwen als een wetenschap, maar als een andere manier van weten
of als een voortdurende in vraagstelling van elke vorm van een weten. Filosofie blijft steken
in de vraagstelling. De filosofie vraagt naar het fundament (de waarheid) van alles. Dat heeft
ze gemeen met elke vorm van wetenschap, behalve dat de filosofie blijft steken in deze
vraagstelling.
1.2 Schrik voor de filosofie
Filosofie stelt telkens zichzelf in vraag daardoor lijkt het alsof ze in abstracte redeneringen
gaan zweven. Vaak houdt zich hier een schrik schuil voor de kritische kracht die in elke
filosofische activiteit te vinden is. Deze reële schrik toont ook aan dat haar vraagstelling niet
zo nutteloos is als op het eerste zicht zou lijken. Vandaar dat elke maatschappij plaats zal
laten voor zoiets als ‘filosofie’, dus bewust of onbewust tonen degenen die de macht
uitoefenen in de maatschappij dat de leden over wie ze macht hebben tot kritisch denken in
staat moeten zijn.
1.3 De plaats van de filosofische vraag: de ‘ton’ van Diogenes
Diogenes Van Sinope:
Filosoof
Geboren in Sinope
Zoon van een bankier
Aanvankelijk in voetsporen van vader treden als bankier, maar door schandaal over
valsemunterij moest hij de stad verlaten.
Volgens legende sliep hij buiten in een regenton
Hij leefde als een hond – bijnaam hond
Wilde niets bezitten omdat hij rijkdom minachtte
Zijn enige bezittingen: een mantel, een kom (eten) en een nap(drinken)
Op klaarlichte dag zou hij met een lantaarn naar de mens hebben gezocht.
Vaak in het openbaar masturberen en zei hierop: “ och, was het ook maar mogelijk je
honger te stillen door over je maag te wrijven”.
Alexander de Grote was heel geïnteresseerd in Diogenes en maakte een lange reis om
hem te ontmoeten en vroeg hem bij de ontmoeting of hij iets nodig had. Hij kon alles
krijgen
Diogenes antwoorde ontwijkend: “als ik alles kan krijgen, wil je dan een stap opzij
doen, want je staat voor de zon”
Hierop zei Alexander: “als ik Alexander niet was zou ik Diogenes willen zijn”
Diogenes zei daarop: “als ik Diogenes niet was, zou ik ook Diogenes willen zijn.”
Diogenes stierf door zijn adem in te houden.
Buiten/binnen
Filosofische vraagstelling is gekenmerkt door het perspectief van waaruit zij de vraag stelt.
Omdat zij het gekende en het vanzelfsprekende in vraag stelt bevindt de filosofie zich steeds
in de tussenruimte. Zij opereert vanuit het ‘buiten’. Ze stelt zich altijd even buiten de realiteit
om vandaaruit uit een andere invalshoek te kijken. Deze ‘buiten’ is in zekere zin een buiten
4
,die zich binnenin bevindt en er met alle vezels van zijn denkkracht op betrokken blijft. Doel=
scherper en dieper in die realiteit doordringen. De filosofische vraagstelling komt neer op
het ‘nemen van een afstand’ tegenover alles wat er is, met het door voor ogen inzichtelijk
des te scherper alles door te dringen.
Een ton op de markt
Diogenes is het prototype van een filosoof: hij had van alles ‘afstand’ gedaan, bezat enkel
nog een mantel, kom en een nap, en leefde in een ton. Vragen altijd afvuren vanuit een ton,
vanuit een holte die hij in de realiteit heeft gemaakt, vanuit een buiten, binnen de wereld, en
van waaruit hij de wereld kritisch waarneemt. Omdat het verlangen naar de waarheid zo
ernstig is, kruipt de filosofie tegenover al wat zich al waarheid aandient, in haar schelp, haar
‘ton’, om zich over die waarheid te bezinnen.
1.4 Filosofie en sociaal agogisch werk
Kritische reflectie
De filosofie is niet in staat een directe, concrete bijdrage te leven tot het sociale beleidswerk.
Dit bewijst niet op het onvermogen van de filosofie, maar toont aan dat de filosofie een
betekenis geeft aan het denkend en kritisch reflecteren als orthopedagoog. Deze kritische
afstand mag niet enkel zijn tegenover de persoon zelf, maar moet er ook zijn tegenover de
heersende maatschappij. Als orthopedagoog is het ook belangrijk kritisch te zijn tegenover
jezelf. Je moet leren vragen stellen ver de manier waarop men doorgaans de dingen in vraag
stelt.
Ideologie van de kritiek
Het is een heersende ideologie die zegt dat we altijd kritisch moeten zijn, altijd en over alles,
zodanig dat we vergeten dat deze eis tot kritiek zelf ideologisch en is totaal kritiekloos is
geworden. Deze cursus zal aantonen dat we traditioneel zijn in de zin dat er vooral een
traditie heerst omheen het kritisch denken. Dit zal ons niet alleen in staat stellen onze eigen
kritiek te relativeren, maar vooral die kritiek nog scherper te maken.
Historisch-kritisch
Het sociaal werk zal de ideeën over mens, wereld en opvoeding die aan haar ten grondslag
liggen historisch-kritisch moeten natrekken. Denkers nalezen die dit soort ideeën in het
leven hebben geroepen als diegene die ze voor het eerst onder kritiek hebben gesteld. Op
die manier onderwerpt zij zich aan een voortdurend, ernstige en gedegen zelfkritiek.
1.5 Historisch ontstaan van de filosofie
Ontstaan van de filosofie hangt samen met het ontstaan van politieke democratieën
(Perzische oorlogen).
Orakel van Delphi:
Het fundament van de werkelijkheid ligt bij de goden/natuur/archaïsche religies. Het orakel
van Delphi bevond zich in het centrum van de Oud-Griekse cultusplaats Delphi. Belangrijke
tempel die gewijd was aan de god Apollo. Jaarlijks bezochten duizenden mensen de Apollo
om goede raad te vragen bij moeilijke beslissingen. Als god van het licht werd Apollo immers
verondersteld overal door te dringen en te zien wat aan het oog van de mens ontsnapt. De
5
, tempel herbergde een bijzonder priesteres, Pythia. Als je goed luistert zou je horen hoe de
dingen zelf, op zichzelf, in ‘waarheid’ zijn. De Pythia was een vrouw van eenvoudige afkomst,
speciaal voor deze functie gekozen. Gezeten op een drievoet raakte zij op geregelde
tijdstippen in religieuze vervoering. Ze raakte in een auto-suggestieve trance en begon
onsamenhangende klanken uit te stoten, waar niemand iets van begreep, maar waarvan
men aannam dat het de boodschap van de goden was. Enkele priesters gaven dan hierover
een vertaling. Vaak was deze ‘boodschap van god cryptisch (def. Moeilijk te begrijpen, met
een verborgen betekenis) omschreven en vergde het de nodige inspanning om er
daadwerkelijk een praktische raad uit te destilleren.
Antieke Griekse filosofie geeft vorm aan Westerse cultuur
Filosofie is een historisch gebeuren, dwz dat ze op een bepaald ogenblik (6 de e v.c) en op een
bepaalde plaats (het Griekse cultuurgebied van toen) is ontstaan. De filosofie heeft onze
cultuur fundamentele formele structuur gegeven.
Filosofie ontstaat dus wanneer men luistert naar de logos: de woorden neemt zoals ze zijn.
DUS, ze betekenen iets, en niets anders.
Zelfontdekking van de logos als de plaats van de waarheid
De essentie van de filosofie ligt in wat men kan noemen: ze zelfontdekking van de logos, in
de ontdekking door de mens van het waarheidsvermogen dat louter i zijn spreken, zijn taal
ligt. Het westerse denken ontstaat met een inzicht in de fundamentele differentie tussen
het zien en het spreken. De weg naar de waarheid zal enkel te vinden zijn in dit spreken
(logos) en geenszins in dit zien. Als we enkel op deze zintuigelijke waarneming beroepen,
dan ontmoeten we een wereld waar niets vaststaat, waar niets zichzelf blijft. Als wij onze
kennis louter in onze zintuigelijke waarneming funderen, dan ‘kennen’ wij louter chaos en is
er van kennis geen sprake. De waarheid is dus enkel in de zuivere betekenis van de taal. Het
ontstaan van de filosofie valt samen met het ontstaan van de wiskunde, met het ernstig
nemen van het getal en de formele verhouding los van de zichtbare werkelijkheid waarin dit
getal nooit in zijn identiteit met zichzelf waar te nemen is.
Parmenides (500v. Chr.)
Hij had als eerste samen met Heraclitus begrepen dat het principieel iets anders is wanneer
men de wereld bekijkt met de ogen van het denken dan als men enkel naar de wereld kijkt
voor kennis van de dingen die men dagelijks nodig heeft. ‘Weten’ betekend dat men begrijpt
wat werkelijkheid is.
Het zijn is, en het niet-zijn is niet
Deze uitspraak is het uitganspunt van elke logica, zij zegt dat iets niet tegelijk kan zijn en niet
kan zijn: zij is een formule voor het principe van het non contradictie.
Er gebeurt in deze uitspraak iets beslissends: hij is nooit op een standpunt buiten het zijn en
de tijd gaan staan, om te zien hoe het zijn is op basis daarvan over dit zijn een uitspraak te
doen; louter en alleen omdat hij een sprekend wezen is kan men een eindig standpunt
overstijgen en iets zeggen over alles wat is, dat voor alle tijden en overal zal gelden. De mens
kan louter door zijn logos (spreken), een waarheid weten die zekerder en inzichtelijker is dan
welke goddelijke waarheid dan ook. En toch is deze uitspraak een problematische uitspraak.
Zij blijkt immers onverenigbaar met onze dagelijkse leefwereld, waarin de grens tussen zijn
6
