INLEIDING TOT HET RECHT
DEEL 1: RECHTSFENOMEEN
HOOFDSTUK 1: CONCEPTEN VAN HET RECHT
Afdeling 1: Hét recht bestaat niet
1. WAT IS RECHT?
- Juridisering: het is het verschijnsel in een maatschappij waarbij de burger
maatschappelijke verhoudingen voortdurend ook kwalificeert als een juridisch probleem
- Niet altijd juridisering geweest: recht heeft zich in het verleden niet ingelaten met de
sociale ongelijkheid binnen de maatschappij
- Het recht greep vroeger vaak terug naar strenge lijfstraffen, nu ‘alternatieve’ vormen van
regulering: sensibiliseringscampagnes of werk- en leerstraffen (minder zwaar)
2. RECHTSPARADIGMA’S
- Recht heeft eigen geschiedenis die gekenmerkt wordt door opeenvolgende breuklijnen
tussen verschillende benaderingen(paradigma’s) van wat het recht behoort te zijn en
hoe juridische beslissingen als legitiem (wettig en aanvaardbaar) kunnen worden
beschouwd. Het begrip recht heeft veel denkkaders
- Bestudering ervan vormt het voorwerp van wetenschappelijke disciplines zoals
rechtsgeschiedenis, rechtstheorie en rechtsfilosofie, die interdisciplinair tewerk gaan
- Ook sterke geografische verschillen: rechtsvergelijking(bv. vergelijking Belgisch en
Amerikaans contractrecht)
3. FORMEEL EN MATERIEEL RECHTSSYSTEEM
- Rechtssysteem(ook rechtsorde of rechtstelsel): geen eenduidig begrip, twee
verschillende betekenissen:
-
a) Formeel rechtssysteem ( uitwendig-formele betekenis): rechtssysteem waarvan
het geheel van de rechtsnormen afkomstig is van één bepaalde gezagsstructuur,
bv:
Belgisch federale rechtssysteem voor alle normen die uitgaan van v/d
Belgische federale overheid
Deelstatelijk rechtssysteem ( Vlaamse, Waalse, Brusselse en Duitstalige)
Europees rechtssysteem: rechtssysteem die tot stand wordt gebracht
door de Europese organen
België heeft ingewikkelde rechtsorde: gemaakt door samentreffen van vier
onderscheiden rechtsorden:
Federale rechtssysteem: geldt op volledig grondgebied België,
geproduceerd door federale organen
Deelstatelijke rechtssysteem: geldt enkel in één bepaalde deelstaat, bv.
Milieu, onderwijs en cultuur
Lokale normen: gemeente- en provinciereglementen, belang voor de
algemene rechtsorde eerder marginaal(minder belangrijk)
Grensoverschrijdende rechtssysteem conflicterende rechtsorderingen:
invloed internationaal recht sterk toegenomen, via drie kanalen:
1
, o De rechten van de mens, oorspronkelijk via EVRM
o Het Europese of communautaire recht
o Het internationaal privaat recht(IPR)
OPM: individu maakt deel uit van verschillende samenlevingen
b) Materieel rechtssysteem (materieel inhoudelijke betekenis): men bestudeert op
de eerste plaats de inhoud van het systeem en niet de organen die het tot stand
brengen
In deze betekenis bestaat het Belgisch rechtssysteem uit federaal,
deelstatelijk, gemeentelijk en provinciaal als het Europees recht
Basiskenmerken van dit systeem probeert men te verwoorden als: een
systematisch dan wel casuïstisch systeem en het inpassingsvermogen van
elke nieuwe regulering
- Ten aanzien van een materieel rechtssysteem kan men een onderscheid maken:
o Casuïstisch (begripsmatig) opgebouwd rechtssysteem: ontbreken van algemene
codificaties van de rechtsnormen en is de motor van het rechtssysteem de
rechtspraak die case na case het rechtssysteem opbouwt:
Bv. Common law
Gepaard met de bindende kracht van uitspraken van hogere rechters
t.a.v. lagere rechters en met de mogelijkheid van, ‘dissenting
opinion(afwijkende mening)’ bij de uitspraak
o Doctrine gebonden rechtssystemen: bestaan van algemene rechtsmodellen en -
theorieën, recht op voorhand ingedeeld: veel codificatie
Oplossen van betwiste cases getoetst aan begrippenrecht
(Begriffsjurisprudenz ziet recht als een wetenschappelijk systeem van
abstracte concepten en principes)
Oplossen vanuit opgebouwde rechtsdogmatiek(studie v/h geldende recht)
Elke nieuwe juridische beslissing moet inpasbaar zijn aan het bestaande
systeem, anderzijds zal elke nieuwe activiteit het bestaande systeem
beïnvloeden
7.MEERGELAAGDHEID EN RECHTSMONISME
- Materieel perspectief: Belgisch recht, ondanks meergelaagdheid( uit meerdere lagen
bestaand) , toch als één geïntegreerd rechtstelsel moet worden beschouwd
rechtsmonisme
- Om dit te kunnen behouden, juridische technieken ontwikkeld:
a) Eén federaal Hof van Cassatie past niet alleen de federale maar ook de
deelstatelijke wetten toepast
b) Belgische rechtscolleges kunnen prejudiciële vraag stellen aan een ander
rechtscollege: hierdoor uniforme interpretatie gegarandeerd, drie gevallen waarin
prejudiciële vraag kan gesteld worden:
o Door alle rechtscolleges aan het Belgisch Grondwettelijk Hof, m.b.t. federale een
deelstatelijke formele wetten over de bevoegdheidsregeling en de toetsing aan
titel II Gw
2
, o Aan het Hof van Justitie in Luxemburg voor de interpretatie van het
communautaire recht
o Aan het Benelux Gerechtshof m.b.t. de Benelux-eenvormige verdragen
c) Uitputting interne rechtsmiddelen: verplichting om de interne rechtsbescherming uit
te putten vooraleer de controle te kunnen vragen van een internationale instantie
Afdeling 2: Het Klassieke recht
§ 1. Een piramidaal en coherent systeem
8.KLASSIEK RECHT
- Napoleontische codificaties(op schrift stellen v/e recht) (‘Code civil’) typisch voorbeeld
klassieke recht
- Vertegenwoordigers van klassieke recht: Domat, Grotius, Pufendorf, …
- Resultaat van denkproces dat begon bij eenvoudige, algemene principes bij logisch
geordende rechtsregels
- Abstracte rechtsregel( opgevat als een verbod en voorzien v/e sanctie) bouwsteen van
klassieke recht
- Formele benadering rechtsregel: het bevoegde orgaan dat de regel creëert en de te
volgen procedure waren determinerend voor het bindende karakter ervan
- Logisch, hiërarchisch georganiseerd systeem
9.BASISREGELS
- 1e regel ‘Gouden regel’: “doe anderen niet aan wat je niet wil dat anderen jou
aandoen”
Lag aan de basis van strafrechtelijke en niet-contractuele verhoudingen van het klassieke
recht
- 2e regel geldig gesloten contracten moet steeds worden nagekomen
Bekend onder ‘pacta sunt servanda’
Vrijheid, contract lezen, naleven (vrijheid “verdwijnt”)
EEN PIRAMIDAAL, LOGISCH GEORDEND SYSTEEM (KLASSIEK RECHT)
- Bovenstaande regels vormden logische deducties(beweringen afleiden uit een algemene
regel) die steeds meer in detail worden uitgewerkt
- KR coherente en consistente structuur waarin rechtsregels piramidaal geordend
o Ademde eenheid en stabiliteit uit
o Verifieerbaar aantal regels die uitdrukking gaven aan een afdwingbaar en
eenzijdig geformuleerd gebod of verbod, dat finaal terugging op de soevereine
natiestaat
3
, o Natiestaat: resultaat van ‘sociaal contract’ dat gelijkwaardige burgers sloten om
zich te beschermen tegen onvoorspelbare gevaren van een ‘natuurtoestand’
waarin het recht van de sterkste en de sluwste heerst
- KR eerste plaats burgers beschermen tegen medeburgers
o Wetgever: onveilige natuurtoestand in perken en aan banden leggen
o Wetgever negatieve voorstelling van macht
- Internationaal berustte rechtsorde op evenwicht tussen soevereine staten
- Intern: ideaal van de rechtsstaat scheiding der machten, procedureel formalisme,
onafhankelijke rechters en ‘hiërarchie der rechtsnormen’
RECHT KAN NIET ZONDER MACHT
10.TAAK VAN DE RECHTER
- De wet is iets wat louter moet worden toegepast
o Rechter wet waardenvrij toepassen
o Niet letten op gevolgen uitspraak
o “la bouche qui prononce les paroles de la loi” & “dura lex, sed lex (de wet is hard,
maar het is de wet)
o Toepassen van syllogisme: hij die door een fout schade heeft veroorzaakt, moet
de schade vergoeden
- Klassieke benadering is bevrijding van de burger van de willekeur v/d rechter: wetgever
bepaalt spelregels, rechter past ze toe
o Deze formele rechtsbenadering heeft deur open gezet voor het naziregime
11.RECHTSPOSIVISTISCHE SCHOOL
- Centraal in de school van het rechtspositivisme staat het formele karakter van de
rechtsregel, dit vertaal zich in volgende aannames:
o De wil van de wetgever is de enige bron van het recht
o Enkel de regels die door de Staat volgens de geijkte procedures worden
uitgevaardigd zijn rechtsregel en dus is er buiten de Staat geen recht
o Recht is waardenvrije discipline: streven naar objectieve en louter beschrijvende
analyse van de wil van de wetgever, zoals die tot uiting komt in de wet
Scheiding tussen feit en norm, tussen Sein und Sollen (Sein = feiten, formele
benadering & Sollen = norm,ideologie, loslaten van waarde) Het formele
totstandkomingsproces v/d rechtsnorm bepalend is vr het rechtskarakter en niet
de waarden die eraan ten grondslag liggen
o Regels en juridische instellingen staan los van het complexe maatschappelijk
gebeuren (eigen onafhankelijk systeem). Men moet een beroep doen op ficties,
zoals ‘iedereen wordt geacht de wet te kennen’ om het recht behoorlijk te laten
functioneren
o Rechtsregel in positivisme gekenmerkt door afdwingbaarheid (d.w.z. dat bij de
niet-naleving door de overheid geweld mag worden gebruikt om de regel te doen
naleven onder controle v/e rechter. Op dit vlak verschilt de rechtsregel van
andere gedragsregels)
o Taak van rechter marginaal; wet moet eenvoudigweg toegepast worden
4
, § 2. Materieel en formeel recht
12.ONDERSCHEID
- ‘Materieel recht’ (of subjectief recht): het recht dat de inhoud van rechten en plichten
weergeeft
- ‘Formeel recht’ (of procesrecht):dat deel v/h recht dat de spelregels bepaalt wat er moet
of kan gebeuren bij niet-naleving van het materieel recht. Hetzelfde geldt voor een
persoon die een diefstal heeft gepleegd: het formeel recht bepaalt hoe een eventuele
dader wordt opgespoord, hoe het onderzoek verloopt en hoe en door wie de straffen
worden opgelegd
o Formeel recht heeft ondersteunende functie
o Formeel recht regelt conflicten nr aanleiding v/d toepassing v/h materieel recht
13.VERVAGING VAN HET ONDERSCHEID
- Scheiding materieel en formeel recht is meer diffuus(onduidelijker) geworden door
alternatieve vormen van geschillenbeslechting; zoals bemiddeling, verzoening,
(collaboratief) onderhandelen
- Ingebouwd in gerechtelijke procedure om tijdelijk op te schorten
§ 3. Publiekrecht en privaatrecht
14.PUBLIEKRECHT EN PRIVAATRECHT
- Publiekrecht:
o Betrekking op uitoefening van de overheidstaken waarmee de burger
geconfronteerd wordt
o Regels zijn van ‘openbare orde’ en sterk bindend karakter: de partijen mogen van
regels van publiekrecht in principe onder geen enkel beding afwijken
o Overheidspositie is dominant, burger is ondergeschikt (overheid en burger niet op
gelijke voet)
o Vb. strafrecht, fiscaal recht …
- Privaatrecht:
o Betrekking op verhouding tussen burgers onderling; regeling zoals tussen
erfgenamen, gehuwden, contractanten …
o Regels van ‘suppletief of aanvullend’ recht: het zijn regels waarvan de partijen
kunnen afwijken
o Partijen volledig als gelijken behandeld
15.VERVAGING VAN HET ONDERSCHEID
- Regels van aanvullende recht werden gaandeweg meer en meer vervangen door regels
van ‘dwingend recht’
- Regels van dwingend recht zijn minder bindend dan de regels van openbare orde, omdat
ze uitgevaardigd zijn ter bescherming van een bepaalde groep personen, wiens positie de
overheid in een bepaalde relatie wenst te versterken (bv. de werknemer binnen een
arbeidsovereenkomst)
5
