Resume
samenvatting filosofie 2024 prof. Willem Lemmens (rechtsfilosofie apart)
- Établissement
- Universiteit Antwerpen (UA)
samenvatting filosofie 2024 prof. Willem Lemmens, obv alle lessen, cursus en slides (rechtsfilosofie apart)
[Montrer plus]
Aperçu du contenu
DE KALME ZONNESCHIJN VAN DE GEEST: INLEIDING IN DE MODERNE FILOSOFIEHOOFDSTUK 1: FILOSOFIE EN MODERNE CULTUUR
“Onder de kalme zonneschijn van de geest, blijven de spoken van het bijgeloof afwezig.” David Hume
“Want de mens die kennis omwille van haarzelf nastreeft zal het meest verlangen naar perfecte kennis, en dit is de kennis
van wat meest kenbaar is, en de meest kenbare zaken zijn de eerste beginselen en oorzaken (…)” Aristoteles, Metafysica,
I.ii.6-7
1.1. WETENSCHAP VAN HET GELUK EN ONTTOVERING
1. DE OPKOMST VAN DE MODERNITEIT
- Vanaf de 17de eeuw: cultuur van de Moderniteit
o Breuk met de Premoderniteit (Griekse Oudheid tot late middeleeuwen)
• Ernest Gellner: ‘big divide’ / Foucault: ‘coupure’
- Omslag in wereldbeeld, mensvisie, verhouding tot het transcendente
- Cruciale factor: opkomst moderne wetenschappen
o Leidt in de 20ste eeuw tot industrialisering, vrijheid en gelijkheid, meer rationele inrichting van de
samenleving, secularisering, zelfbeschikking …
- Breuk is omslag naar iets radicaal nieuw: een revolutie voor de Mensheid
o Omslag (Umbesetzung Hans Blumenberg) kenmerkt zich door …
• Ideaal van zelfbepaling: mens wil ‘meester’ zijn over zichzelf en eigen lot
o Natuur wordt object van eindeloze exploratie door wetenschappen (collectief project + doel op zich) ><
Natuur als goddelijke Kosmos
• Van Kosmos naar Universum
o Kennis van of band met God niet meer vanzelfsprekend
• (religieus scepticisme, secularisering)
o Het goede leven niet langer gericht op eeuwigheid na de dood, maar ‘gelukkig leven nu’
2. FILOSOFIE IN DE MODERNITEIT
- Ook filosofie speelt rol in ‘big divide’ / breuk in de geschiedenis, intrede in nieuw tijdperk
- Filosofie, als cultuurbepaald denksysteem, weerspiegelt vanaf 14/15de eeuw reeds scepsis ten aanzien van zekerheid
over kennis van de natuur / band met God / identiteit van de mens à men twijfelt of dit wel klopt
o Proces ingezet dat leidt tot radicale omslag van het denken in de 17de eeuw
• copernicaanse revolutie: door wiskunde, berekening,… -> andere ideëen krijgen een plek
- Omslag van Platoons-christelijke Rede à Rede / Ratio van de Scienza Nuova
o Examenvraag: leg dit begrip uit, wat is dit, wat wordt ermee bedoeld, wat is het belang, wat is centraal
denkbeeld
- Vanaf de 17de en 18de eeuw; De Rede / Ratio wordt soeverein
o Verlichting als triomf van de wetenschappelijke rede die de Mensheid op een pad van vooruitgang en
zelfbepaling zet
o De Moderniteit als cultuurproces en epoche (tijdperk) zet zich door tot de 21ste eeuw
o De filosofie van 1600 tot heden = cruciale factor die dit proces mee heeft mogelijk gemaakt en
gelegitimeerd, tegelijk reflectie biedt op dit proces, kritische bezinning erop, tot zelfs afwijzing
o Innerlijke tweespalt Moderniteit à Postmoderniteit (eind 20ste eeuw)
1
,3. ONTTOVERING
- Moderniteit levert een verhaal van licht en schaduw, triomf en vervreemding
- Socioloog-filosoof Max Weber spreekt in die zin over
o Onttovering (Entzauberung) van het mens – en wereldbeeld in de Moderniteit
• Moderniteit: Max Weber, Wetenschap als beroep (1919)
- Hoe dit fenomeen van onttovering begrijpen?
o Heerschappij van de moderne Rede / Ratio leidt er toe dat …
• God verdwijnt uit de wereld en de Natuur
• Rationalisering van de samenleving
§ (bureaucratisering, industrialisering, ‘big brother’ maatschappij)
• Geen eensgezinde visie meer op het goede leven
§ (starte vooral tijdens de oorlogen: god laat dit leedt niet toe (?)
• Wetenschap wordt een autonoom zichzelf reproducerend systeem
§ cybernetica: is de wetenschap die zich bezighoudt met besturing van biologische en
mechanische systemen met behulp van terugkoppeling (aan de vroegere tijd,…)
• Religie vervangen door wetenschap als model voor inrichting van de samenleving
- Max Weber: wetenschapper als een soort demon (mythe v. Prometheus)
- Onttovering leidt tot het besef dat de wereld – zoals onthuld door de Scienza Nuova – niet langer door magische
krachten of goddelijke interventie wordt bestuurd
o = teloorgang van het wereldbeeld v. Griekse Oudheid en Christendom
o De wereld als kosmos
o Waarin de mens een gepriviligieerde plaats inneemt + tegelijk radicaal afhankelijk is van een transcendente
realiteit (God, de goden)
De Moderniteit luidt dus een echt nieuw tijdperk in het leven, vormt een totaal nieuwe betekenishorizon voor het
denken / de filosofie
1.2 FILOSOFIE EN DE CRISIS VAN DE MODERNITEIT
1.2.1. DE WEG VAN HET MODERNE DENKEN
- In deze cursus: nagaan …
o Hoe concept van de moderne Rede vorm kreeg
o Waarom dit zowel triomf van de Rede als vrees voor onttovering deed ontstaan
- Filosofie streeft sinds de Grieks Oudheid naar …
o “de rationele opheldering van ons zelfverstaan en het verstaan van de wereld.” – examen: wat is filo? Deze
definitie onthouden
• In die zin is de filosoof vaak een soort gids of profeet voor de toekomst (Descartes, Nietzsche), of
iemand die terugblikkend helpt begrijpen wat de geschiedenis ons leert (Hegel, Heidegger)
- Filosoof vandaag …
o De moderne filosofie begrijpen = onszelf beter begrijpen en de wereld waarin we leven!
o Filosofie als zoektocht naar de grondslag en betekenis van de moderne cultuur en onze eigen identiteit als
‘modernen’
2
,1.2.2. LEGITIMERING EN CRISIS VAN DE MODERNITEIT
- In de 20ste eeuw is over licht en schaduw van de Moderniteit nagedacht …
o Leidt Onttovering tot crisis of toch triomf van de Rede?
o Debat tussen Karl Löwith en Hans Blumenberg
• Löwith: pessimist - Moderniteit = illegitiem, een crisis van de cultuur
• Blumenberg: Moderniteit heeft eigen legitimiteit
LÖWITH
- Moderne cultuur is enerzijds haar wortels vergeten, anderzijds ten prooi aan relativisme. Teken van vervreemding
en menselijke hybris. Christelijk eschatologie (heilsleer) die geseculariseerd is: moderne cultuur miskent dit en wil
ook niet zien dat christendom heeft afgedaan. Tegelijk: Verlichting is een illusie van zwakke mens (invloed v.
Nietzsche)
- Remedie tegen onttovering: Stoïcijns levensideaal. Terugkeer naar de antieke Rede als afwijzing van de Moderniteit
BLUMENBERG
- Moderne cultuur heeft haar eigen dynamiek en betekenis. Christelijke eschatologie werkt niet zozeer door op
verdrongen wijze, maar is vervangen door een geheel nieuwe manier van denken en zelfervaring van de mens in
de Moderniteit (cf. supra: Umbesetzung)
- Onttovering is lotsbestemming en kans van moderne mens. Terugkeer naar Griekse cultuur of verleden is onmogelijk
- … Sluit bezinning op schaduwzijde Moderniteit & onttovering niet uit!
Löwith – Blumenberg debat in 20ste eeuw drukt een tegenstelling / spanning uit die denken beheerst sinds de 17de eeuw:
van meetafaan kritiek op het nieuwe Rede-ideaal en de triomf van het wetenschappelijk wereldbeeld
- Vrienden versus critici van de Moderniteit / Verlichting (soms echte vijanden)
o = Verlichte rede versus anti-rede?
- De posities zijn complexer: ‘anti-rede’ hoeft sympathie voor project van de Moderniteit niet uit te sluiten, ‘pro rede’
zijn is niet noodzakelijk ‘verlicht’, soms pleidooi voor terugkeer naar antieke Rede teken van kritiek op Moderniteit en
Verlichting (Löwith)
- Zekere ambiguïteit in beroep op de Rede: er is een verschil Platoons-christelijke Rede versus moderne Rede (mind
the gap!)
- Daarenboven: tussen 17de tot de 18de eeuw een verschuiving in visie op de moderne of verlichte Rede
1.2.3. VRIENDEN VAN DE VERLICHTE REDE
17 DE EEUW: HOUDT VAST AAN HET IDEAAL VAN EEN ONTO-THEOLOGIE*
- onto-theologie: Ontos = zijnde theos = God Logos = Rede (ontotheologie = goddelijk fundament)
- Verdedigd door: Descartes, Leibniz (rationalisme)
o Moderne wetenschap moet een nieuwe, absolute grondslag krijgen in de verlichte Rede. A priori fundering
in de nieuwe metafysica
• Zo baseert Descartes de moderne wetenschap op een rationele argumentatie die met wiskundige
zekerheid bewijst dat God bestaat en de mens een zuiver denkende ziel is
o Metafysica biedt voor Descartes houvast … en garantie op succes voor de wetenschap
• à ‘Grondslag voor de wondere nieuwe wetenschappen’
• Religie kan die rol niet meer vervullen
§ Meer zelfs: religie wordt zelf voor het tribunaal van de Rede geroepen
3
, • Vooruitgang van de wetenschappen maken de mens tot ‘Meester en bezitter van de Natuur’
§ (Discours de la Méthode, 1637)
- Leibniz: God heeft als een soort ingenieur de beste van alle mogelijke werelden geschapen. ‘Calculamus’ ! ‘Laten
we aan het rekenen slaan!’
o Filosofie = wijsheid = ‘wetenschap van het geluk’ (Geluk is harmonie tussen alle mensen + persoonlijke
vervulling) (1671)
o Ideaal van de Verlichte Rede (Descartes-Leibniz) werkt formeel door in de 18de en 19de eeuw bij Kant en
Hegel
o Kant wijst wel 17de eeuwse metafysica af, maar moderne Rede kan zichzelf bij hem toch legitimeren op a
priori gronden + mens ontdekt in autonomie & vrijheid van de praktische Rede een nieuw quasi-
metafysisch fundament
o Hegel: fundering van de Rede ligt in de Geschiedenis & Absolute Geest ‘die thuiskomt bij zichzelf’ (absoluut
idealisme)
IN 18 DE EEUW: IDEE VAN EEN ABSOLUTE FUNDERING VAN DE VERLICHTE REDE NIET MEER NOODZAKELIJK
GEACHT
- Het succes van de wetenschappen ‘bewijst zichzelf’, in het reële leven, door succes in bemeestering v/d Natuur
- Rede = instrument van de menselijke natuur (passies en sensibiliteit ook nodig om sturing te geven aan menselijk)
leven
o John Locke (1632-1704): Rede is radicaal afhankelijk van de menselijke ervaring en de zintuigen (empirie):
a priori zekerheid van de wetenschap onmogelijk, maar dat is ook niet erg!
o Franse Verlichtingsfilosofie neemt deze gedachte over (Diderot, d’Alembert, Voltaire)
o Geloof in de empirische verlichte Rede gaat hier samen met wetenschapsoptimisme. Project van de
Verlichting is een historisch gegeven dat zich in de tijd bewijst door haar succes
DESCARTES, LEIBNIZ, KANT, HEGEL, LOCKE & HOOFDSTROOM FRANSE VERLICHTINGSFILOSOFEN STAAN
POSITIEF TEGENOVER VERLICHTING & PROJECT VAN DE MODERNITEIT
- Geen vrees voor diepe onttovering: de Rede die zichzelf vestigt of ontplooit in de geschiedenis is beste antistof
tegen Onttovering. De verlichte rede heeft een zelfbetoverende kracht!
- Bemerk: Al deze verlichtingsfilosofen geloven in menselijke vrijheid en ideaal van zelfbepaling, bemeestering van
de Natuur via de wetenschappen, en de verzoenbaarheid van de Scienza Nuova met religie en geloof
ROTSVAST GELOOF IN WETENSCHAP EN MODERNE REDE / LEIDT TOT POSITIVISME EN NATURALISME IN DE
19 DE EN 20 STE EEUW – ERFENIS VAN LOCKE EN DE VERLICHTING
- Vanaf 19de eeuw: Verlichtingsgeloof vaak samen met anti-religie en atheïsme (o.m. bij Karl Marx, Jean-Paul Sartre,
Richard Dawkins)
o Auguste Comte, Cours de philosophie positive (1830-42)
- Samenleving gebouwd op de wetenschappen = emancipatie van de Mensheid, voltooiing van de Franse Revolutie
o Steven Pinker, Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress (2018)
- Positieve omarming Verlichting en Moderniteit
o 20ste eeuw, in Vlaanderen: Etienne Vermeersch
1.2.4. KRITIEK VAN DE VERLICHTE REDE
REEDS IN DE 17 DE EEUW WORDT DE TRIOMF VAN DE MODERNE REDE & ENTHOUSIASME VOOR DE SCIENZA
NUOVA ECHTER OOK IN VRAAG GESTELD
- Blaise Pascal, Pensées (1670)
4
Les avantages d'acheter des résumés chez Stuvia:
Qualité garantie par les avis des clients
Les clients de Stuvia ont évalués plus de 700 000 résumés. C'est comme ça que vous savez que vous achetez les meilleurs documents.
L’achat facile et rapide
Vous pouvez payer rapidement avec iDeal, carte de crédit ou Stuvia-crédit pour les résumés. Il n'y a pas d'adhésion nécessaire.
Focus sur l’essentiel
Vos camarades écrivent eux-mêmes les notes d’étude, c’est pourquoi les documents sont toujours fiables et à jour. Cela garantit que vous arrivez rapidement au coeur du matériel.
Foire aux questions
Qu'est-ce que j'obtiens en achetant ce document ?
Vous obtenez un PDF, disponible immédiatement après votre achat. Le document acheté est accessible à tout moment, n'importe où et indéfiniment via votre profil.
Garantie de remboursement : comment ça marche ?
Notre garantie de satisfaction garantit que vous trouverez toujours un document d'étude qui vous convient. Vous remplissez un formulaire et notre équipe du service client s'occupe du reste.
Auprès de qui est-ce que j'achète ce résumé ?
Stuvia est une place de marché. Alors, vous n'achetez donc pas ce document chez nous, mais auprès du vendeur uarechtenstudent24. Stuvia facilite les paiements au vendeur.
Est-ce que j'aurai un abonnement?
Non, vous n'achetez ce résumé que pour €8,96. Vous n'êtes lié à rien après votre achat.
Peut-on faire confiance à Stuvia ?
4.6 étoiles sur Google & Trustpilot (+1000 avis)
72841 résumés ont été vendus ces 30 derniers jours
Fondée en 2010, la référence pour acheter des résumés depuis déjà 14 ans