Staatsrecht
2023 - 2024
Prof. Mathieu Leloup
,Algemene informatie - Leerdoelen
Inhoudsopgave
0 Algemene informatie...................................................................................................................................... 6
0.1 Leerdoelen..............................................................................................................................................................8
1 inleiding......................................................................................................................................................... 9
2 krachtlijnen.................................................................................................................................................. 10
2.1 De kernboodschap................................................................................................................................................11
2.1.1 De Belgische staat..............................................................................................................................................11
2.1.1.1 Het ontstaan van België.................................................................................................................11
2.1.1.2 De Belgische Staat..........................................................................................................................13
2.1.2 Een democratische rechtsstaat.........................................................................................................................13
2.2 Een meergelaagde staat in europa.......................................................................................................................17
2.2.1 De (federale) staat België..................................................................................................................................17
2.2.1.1 Hoe is die overgang nu eigenlijk tot stand gekomen?...................................................................17
2.2.1.2 Nieuwe invulling nationale democratische ruimte........................................................................18
2.2.1.3 Groepsautonomie door federalisering..........................................................................................19
2.2.1.4 Confederalisme?............................................................................................................................19
2.2.2 De Vlaamse en andere deelstaten.....................................................................................................................20
2.2.2.1 1970: eerste staatshervorming......................................................................................................20
2.2.2.2 1980: tweede staatshervorming....................................................................................................21
2.2.2.3 1988: derde staatshervorming......................................................................................................21
2.2.2.4 1993: vierde staatshervorming (Sint-Michielsakkoord).................................................................22
2.2.2.5 2001: vijfde staatshervorming (Lambermontakkoord)..................................................................22
2.2.2.6 2011-2014: zesde staatshervorming (Vlinderakkoord).................................................................22
2.2.2.7 2024 e.v.: zevende staatshervorming?..........................................................................................23
2.3 De Europese Unie................................................................................................................................................. 23
2.3.1 Opeenvolgende Europese verdragen................................................................................................................23
2.3.2 kandidaat-lidstaten?..........................................................................................................................................23
2.3.3 Europeanisering van de staatsmacht................................................................................................................23
2.3.4 Europese Unie: geen staat, wel kenmerken ervan............................................................................................24
2.4 De gemeenten en provincies................................................................................................................................24
2.4.1 Sinds 1831 ook territoriale decentralisatie.......................................................................................................24
3 De democratische besluitvorming................................................................................................................. 25
3.1 Grondwettelijke teksten.......................................................................................................................................25
3.1.1 Democratie = de macht ligt bij het volk.............................................................................................................25
3.1.2 Grondwet gebruiken als instrument..................................................................................................................25
3.1.3 De belgische grondwet......................................................................................................................................26
3.1.3.1 Formele grondwet.........................................................................................................................26
3.1.3.2 Materiële grondwet.......................................................................................................................27
3.1.3.3 Herziening Grondwet: stabiliteit – flexibiliteit...............................................................................27
3.1.4 De constitutieve autonomie van de deelstaten................................................................................................30
3.1.5 De basisverdragen van de Europese Unie.........................................................................................................30
3.1.5.1 Het ‘primair Unierecht’ (3 belangrijke verdragen)........................................................................30
Pagina 2 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
3.1.5.2 EU en nationaal recht heeft veel invloed in lidstaten....................................................................30
3.2 Wetgevende instellingen......................................................................................................................................32
3.2.1 Debatteren en organiseren................................................................................................................................32
3.2.2 Directe democratie: Zelf beslissen....................................................................................................................33
3.2.3 Indirecte democratie: Verkiezen en vertegenwoordiging.................................................................................34
3.2.3.1 Federale niveau..............................................................................................................................35
3.2.3.2 Deelstatelijk niveau........................................................................................................................39
3.2.3.3 Europees niveau: Europese Unie...................................................................................................41
3.2.3.4 Vlaamse lokale besturen................................................................................................................42
3.2.4 Wetgeven...........................................................................................................................................................43
3.2.4.1 In de verschillende democratische ruimten..................................................................................43
3.2.4.1.1 Federaal niveau...............................................................................................................43
3.2.4.1.2 Deelstatelijk niveau.........................................................................................................54
3.2.4.1.3 Europese Unie.................................................................................................................54
3.2.4.1.4 Vlaamse Gemeenten en provincies.................................................................................56
3.2.4.2 Behoorlijk wetgeven......................................................................................................................56
3.3 Uitvoerende instellingen...................................................................................................................................... 57
3.3.1 Vertrouwen en controleren...............................................................................................................................57
3.3.1.1 Federaal niveau..............................................................................................................................57
3.3.1.2 Deelstatelijk niveau........................................................................................................................63
3.3.1.3 Europees niveau: commissie als UM.............................................................................................64
3.3.1.4 Lokaal niveau: de Vlaamse Gemeenten (cbs)................................................................................65
3.3.1.5 Lokaal niveau: de Vlaamse provincies (deputatie)........................................................................65
3.3.2 Besturen.............................................................................................................................................................66
3.3.2.1 1. Op federaal niveau (Koning + regering).....................................................................................66
3.3.2.1.1 Algemene bevoegdheden................................................................................................66
3.3.2.1.2 Bijzondere bevoegdheden...............................................................................................68
3.3.2.1.3 Procedure........................................................................................................................71
3.3.2.1.4 Overdracht van bevoegdheden “delegatie”....................................................................72
3.3.2.2 2. Op deelstatelijk niveau (deelstaatregeringen)...........................................................................72
3.3.2.3 3. Op Europees niveau (Europese Commissie)..............................................................................73
3.3.2.4 4. Op lokaal niveau........................................................................................................................73
3.3.3 Bestuurlijke rechtshandelingen stellen.............................................................................................................74
3.3.4 Behoorlijk besturen...........................................................................................................................................76
3.3.4.1 Uitwerking van bestuurlijke rechtshandelingen in de tijd.............................................................76
3.3.4.2 Behoorlijk beschikkend besturen..................................................................................................76
3.3.4.3 bestuurlijk beroep..........................................................................................................................78
3.3.5 Openbaarheid van bestuur................................................................................................................................79
3.3.5.1 Actieve openbaarheid....................................................................................................................79
3.3.5.2 Passieve openbaarheid..................................................................................................................79
3.3.6 Taalgebruik door het bestuur............................................................................................................................80
3.3.6.1 Bestuurstaal...................................................................................................................................80
3.3.7 Handhaving door het bestuur............................................................................................................................82
4 De bevoegdheidsverdeling........................................................................................................................... 83
4.1 Gefedereerde bevoegdheden Moeilijk!!..............................................................................................................83
4.1.1 Bevoegdheidsverdeling binnen België...............................................................................................................83
4.1.1.1 3 Grondslagen................................................................................................................................83
Pagina 3 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
4.1.1.2 De federale bevoegdheden............................................................................................................86
4.1.1.2.1 A. Toegewezen bevoegdheden........................................................................................86
4.1.1.2.2 B. Verticale residuaire bevoegdheden.............................................................................86
4.1.1.3 De gemeenschapsbevoegdheden..................................................................................................88
4.1.1.3.1 A. Cultuur en onderwijs art. 127 Gw...............................................................................88
4.1.1.3.2 B. Persoonsgeboden aangelegenheden art. 128 Gw......................................................89
4.1.1.3.3 C. Taalgebruik art. 129 Gw...............................................................................................90
4.1.1.4 De gewestbevoegdheden..............................................................................................................90
4.1.1.5 Asymmetrie Wallonië en Vlaanderen............................................................................................90
4.1.1.6 Impliciete bevoegdheden..............................................................................................................91
4.1.1.7 Instrumentele bevoegdheden.......................................................................................................91
4.1.1.8 Grenzen aan de bevoegdheidsuitoefening....................................................................................92
4.1.1.9 Verhouding tussen de federale entiteiten.....................................................................................93
4.1.1.9.1 Samenwerking nodig tussen alle bestuursniveaus.........................................................93
4.1.1.9.2 Samenwerkingsvormen...................................................................................................93
4.1.1.9.3 Sluiting van gemengde verdragen art. 167, §4 Gw. + art. 92 §4ter BWHI.......................93
4.1.1.9.4 Conflicten.........................................................................................................................94
4.1.2 Bevoegdheidsverdeling binnen EU....................................................................................................................95
4.2 Territoriaal gedecentraliseerde bevoegdheden...................................................................................................95
4.2.1 Bevoegdheden van lokale besturen..................................................................................................................95
4.2.1.1 Gemeenten....................................................................................................................................95
4.2.1.2 OCMW’s.........................................................................................................................................96
4.2.1.3 Provincies.......................................................................................................................................97
4.2.2 Toezicht op lokale besturen...............................................................................................................................97
5 De inwoners en hun grondrechten................................................................................................................ 98
5.1 De inwoners..........................................................................................................................................................98
5.1.1 Personen met de Belgische nationaliteit...........................................................................................................98
5.1.1.1 Toekenning.....................................................................................................................................98
5.1.1.2 Verkrijging......................................................................................................................................99
5.1.1.3 Verlies..........................................................................................................................................100
5.1.2 Personen zonder de Belgische nationaliteit....................................................................................................100
5.1.3 De burgers van de EU......................................................................................................................................101
5.2 Grondrechten......................................................................................................................................................101
5.2.1 Ontwikkeling van de grondrechten.................................................................................................................101
5.2.1.1 Van nationaal naar internationaal...............................................................................................102
5.2.1.2 Van BUPO naar ECOSOC..............................................................................................................103
5.2.2 Voornaamste grondrechten............................................................................................................................104
5.2.2.1 Bescherming van de fysieke integriteit........................................................................................104
5.2.2.2 Recht op gelijke behandeling.......................................................................................................104
5.2.2.3 Intellectuele vrijheden.................................................................................................................105
5.2.2.4 Democratische rechten................................................................................................................106
5.2.2.5 Rechten tijdens de rechtspleging.................................................................................................106
5.2.2.6 Rechten tijdens de strafrechtspleging.........................................................................................107
5.2.2.7 Recht op bescherming privé-, gezins- en familieleven................................................................108
5.2.2.8 Het recht op bescherming van eigendom...................................................................................108
5.2.2.9 Socio-economische rechten.........................................................................................................108
5.2.2.10 Rechten voor specifieke groepen..............................................................................................109
5.2.3 Beperking van de grondrechten......................................................................................................................109
5.2.3.1 Grenzen gesteld door de Grondwet............................................................................................109
5.2.3.2 Grenzen gesteld door het EVRM..................................................................................................110
Pagina 4 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
5.2.3.3 Hoe gaan Belgische rechters nu om met die beperkingssystematiek?.......................................112
5.2.3.4 Bijzonder geval: gelijkheidsbeginsel............................................................................................113
5.2.3.5 Positieve actie..............................................................................................................................114
5.2.3.6 Afbreuk aan standstill-plicht inzake economische, sociale en culturele rechten........................114
5.2.3.7 Noodtoestand? Tijdelijk ruimere beperking op grondrechten mogelijk.....................................114
5.2.4 Horizontale werking van de grondrechten......................................................................................................115
6 De rechtsbescherming................................................................................................................................ 116
6.1 Rechtsprekende instellingen..............................................................................................................................116
6.1.1 De federale rechtscolleges..............................................................................................................................116
6.1.1.1 Hoven en rechtbanken.................................................................................................................116
6.1.1.1.1 Voordracht en benoeming.............................................................................................116
6.1.1.1.2 Bevoegdheden...............................................................................................................117
6.1.1.1.3 De gerechtelijke structuur.............................................................................................118
6.1.1.1.4 Procedure (‘rechtspleging’)...........................................................................................118
6.1.1.1.5 Status rechterlijke beslissingen.....................................................................................118
6.1.1.1.6 Taal van de rechtspleging: territorialiteitsbeginsel.......................................................118
6.1.1.1.7 Tenuitvoerlegging rechterlijke beslissingen..................................................................119
6.1.1.2 Grondwettelijk Hof en bestuurlijke rechtscolleges......................................................................119
6.1.2 De rechtscolleges van de deelstaten...............................................................................................................119
6.1.3 De rechtscolleges van de EU............................................................................................................................120
6.1.4 Lokale rechtscolleges?.....................................................................................................................................120
6.2 Rechtsbescherming tegen de overheid..............................................................................................................121
6.2.1 De hiërarchie van de normen..........................................................................................................................121
6.2.1.1 Rechtmatigheidsbeginsel impliceert hiërarchie van normen......................................................121
6.2.1.2 Rechtmatigheidsbeginsel impliceert ook overeenstemming van beschikkende bestuurlijke
rechtshandelingen met alle toepasselijke normen................................................................121
6.2.1.3 Hiërarchie:....................................................................................................................................121
6.2.1.4 Hiërarchische positie van het internationaal recht.....................................................................122
6.2.2 Rechtstreekse rechtsbescherming tegen de Overheid...................................................................................123
6.2.2.1 Rechtsbescherming tegen het federale niveau...........................................................................123
6.2.2.1.1 Rechtsbescherming tegen de wetgever........................................................................123
6.2.2.1.2 Rechtsbescherming tegen het bestuur.........................................................................126
6.2.2.1.3 Rechtsbescherming tegen een rechter.........................................................................130
6.2.2.2 Rechtsbescherming tegen het deelstatelijke niveau...................................................................131
6.2.2.3 Rechtsbescherming tegen het Europese niveau.........................................................................132
6.2.2.4 Rechtsbescherming tegen het lokale niveau...............................................................................132
6.2.3 Overheidsaansprakelijkheid............................................................................................................................132
6.2.4 tijdlijn: rechtsbescherming..............................................................................................................................134
7 Bijlagen 135
7.1 Koninklijk opdrachthouder.................................................................................................................................135
7.2 De communautaire breuklijn in België: kloof of spleetje?.................................................................................135
7.3 Taalgrens.............................................................................................................................................................135
8 voorbeeldexamen...................................................................................................................................... 136
8.1 Open vragen........................................................................................................................................................136
8.1.1 Vraag 1.............................................................................................................................................................136
8.1.2 Vraag 2.............................................................................................................................................................137
Pagina 5 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
8.1.3 Vraag 3.............................................................................................................................................................139
8.2 Multiple Choice vragen.......................................................................................................................................140
0 ALGEMENE INFORMATIE
Colleges
- Donderdag en vrijdag, 13-16u
o Donderdag: UFO
o Vrijdag: Ledeganck
- Lesopnames via Ufora
o Slechts twee weken beschikbaar
o Geen live streaming
o Eigen opnames niet toegestaan
Leermateriaal
- Syllabus ‘Staatsrecht’: Topcopy
- Bijlagen
- Slides: Ufora
- Codex
o Idealiter: VRG Gent-codex
- Codexreglement
Colleges
- Ter verdieping van de syllabus cursus zeker leren!!!
- Voorbeelden uit de actualiteit
- Bespreking rechtspraak:
- Rechtsvergelijkend perspectief
Actief leren
- Vragen stellen
- Discussies
- Responsiecollege/Casusles
o College 19 april 2024
- Voorbeeldvragen en –antwoorden
Passief leren
- Actualiteit/nieuws
- Literatuur
Ufora is jouw vriend
- Praktische en inhoudelijke aankondigingen
- Slides, lesopnames, discussies
- Voorbeeldvragen
o Ufora of tijdens de les
- Infonota
o Antwoord op allerlei belangrijke vragen
o Studeer- en examentips
Pagina 6 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
Pagina 7 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
Nog vragen?
- Toch nog praktische vragen (over examen)? Dylan Couck: dylan.couck@ugent.be
- Individuele hulp bij het studeren? Monitoraat: monitoraat.re@ugent.be
- Onoplosbare gevallen en uitzonderlijke situaties? Mathieu Leloup: mathieu.leloup@ugent.be
Evaluatie: schriftelijk examen
- 10 punten: open vragen
- 10 punten: 20 meerkeuzevragen
o Hogere cesuur
o 2 punten: begrijpend lezen bijlagen syllabus: 3 teksten over staatsrecht die wij in zelfstudie
moeten leren
Mag je meenemen naar het examen!!! Zelfde voorwaarden als codex
0.1 LEERDOELEN
- De basiskenmerken van het staatsrecht herkennen en beschrijven
- De bronnen van het staatsrecht opzoeken
- De basisbegrippen van het staatsrecht definiëren
- De basisbegrippen van het staatsrecht toepassen op concrete gevallen
- Vraagstukken binnen het staatsrecht in hun juridische en maatschappelijke context plaatsen
- Vraagstukken binnen het staatsrecht kritisch analyseren
Pagina 8 van 141
,Algemene informatie - Leerdoelen
1 INLEIDING
Staatsrecht is het recht dat betrekking heeft op de rol en structuur van de organen van de staat, de instelling en
functionering ervan, hun bevoegdheden, hun verhouding tot elkaar en die tot de burgers.
- Synoniemen: constitutioneel recht; grondwettelijk recht
- We spreken dus over de staat België
“België is een meergelaagde, democratische rechtsstaat in Europa” (vanbuiten kennen!!)
- Deze zin is de basis van de hele cursus
- Elk van deze delen zal uitgewerkt worden in deze cursus.
- België als staat
- (Internationale) rechtsverantwoordelijkheid
België - Verdragsbevoegdheid
- Buitenlandse betrekkingen
- Gewapende macht: leger met koning aan hoofd
- De staat is gebonden door het recht waarvan zij de toepassing verzekert
- Hiërarchie van de normen: bepaalde normen krijgen primauteit
- Rechtsbescherming genieten die kan afgedwongen worden
o Tegen de wetgever (GwH sinds 1980)
o Tegen het bestuur (RvS sinds 1946)
- Niet altijd zo geweest, ongeveer 40 jaar geleden bestond er nog geen GwH en was
de Wet onschendbaar
- Onafhankelijke rechters: HvJ kan hier over oordelen sinds 2018
- Fundamentele rechten en vrijheden: claims die jij als individu hebt t.o.v. de OH
Rechtsstaat
o Negatieve rechten: ze mogen sommige dingen niet zomaar doen.
(Afweerrechten)
Bv. vrijheid van meningsuiting, van vergadering, van betoging, …
o Positieve rechten: bepaalde stappen die de OH moet zetten om uw rechten
te beschermen
Bv. Covid: positieve verplichting tot bescherming gezondheid
Bv. recht op leven beschermen door moord strafbaar te stellen
- Niet enkel de burger, maar ook de overheid is gebonden door het recht dat wordt
uitgevaardigd.
- Scheiding der machten (rechterlijke, wetgevende en uitvoerende macht)
Demos (volk) en Cratos (macht) = de macht ligt bij het volk
- Hoe? “Parlementaire democratie” d.m.v.:
o Verkiezingen: veronderstelt vrije verkiezingen wat in België het geval is.
- Legaliteitsbeginsel: Nulla poena/nullum crimen, sine lege
o Iets moet geregeld zijn volgens een formele wet gemaakt door het
Democratische parlement, dewelke maar voor klein stuk mag worden gedelegeerd aan de
UM
o Bv. belastingrecht: dit moet in wet worden bepaalde
- Parlementaire controle: macht zou bij parlement moeten liggen (in praktijk
grotendeels achterhaald) de regering moet het vertrouwen kennen van het
parlement + parlementaire onderzoekscommissies.
- Reden waarom het Belgisch staatsrecht moeilijk is!!
- Er zijn verschillende niveaus (gemeenschappelijk, federaal, ..)
Meergelaagde
- Staatshervorming: Gemeenschappen en gewesten
- Bevoegdheidsverdeling: Provincies en gemeenten
In Europa - Europese Unie (niet hetzelfde als continent Europa)
o 27 landen
- Raad van Europa (uit elkaar houden met EU!!!)
o 46 landen
Pagina 9 van 141
, Algemene informatie - Leerdoelen
o EVRM + EHRM: grondrechtenbescherming die heel belangrijk is!!
- Multilevel constitutionalism: niet enkel meer op nationaal niveau, maar ook
internationaal
o Verhouding Belgisch (grondwettelijk) recht en internationaal/Europees
recht
- België is een “grondwettelijke, meergelaagde, democratische rechtsstaat”
o Er zijn nl. landen zonder geschreven grondwetten die ook een rechtsstaat
zijn. Het woord grondwettelijk zou er dus eigenlijk bij moeten staan.
Wat - Materiële vs. formele Grondwet:
ontbreekt? o Formeel: de tekst van de grondwet
Grondwet o Materieel: zaken die tot grondwettelijk recht behoren zonder hierin
uitdrukkelijk te zijn geformuleerd (bv. in bijzondere wetten en gewone
wetten)
- Wijziging van de grondwet (zal ook besproken worden)
Het staatsrecht leeft en je kan deze stukken niet
van elkaar zien. Als je deze cursus studeert moet
je alle leerstukken met elkaar in verband kunnen
brengen.
13 februari 2024 heeft EHRM zich uitgesproken in
deze zaak tegen België.
- Ging over of een decreet in overeenstemming is met de vrijheid van religie. Je mag nl. nu geen dieren
meer slachten zonder ze te verdoven, dit werd bekritiseerd door religieuze organisaties.
- Het uitgangspunt dat een decreet een wet kan wijzigen is vreemd. Dit kon doordat dierenwelzijn een
bevoegdheid is geworden van de gemeenschappen na het maken van deze wet. je moet dus die
bevoegdheidsverdeling kennen om dit te snappen!!!
- Wet goede behandeling van dieren VS vrijheid van religie.
- Rechtsbescherming: de organisaties mogen altijd naar het hof stappen
o GwH: Er is een aspect van EU-recht dat moet geïnterpreteerd worden naar HvJ gegaan, die
hierover oordeelt (decreet niet in schending met grondwet) terug naar GwH die uiteindelijk
oordeelt
o Hierna zijn de organisaties naar EHRM gegaan: hier ook hetzelfde geoordeeld als in het GwH!
2 KRACHTLIJNEN
Recht: Rationeel opgebouwd geheel van door de overheid uitgevaardigde en via sancties afdwingbare normen
die dienen tot organisatie, handhaving of herstel van de orde in de samenleving
- Creëert orde: niet het recht van sterkste, maar de sterkte van het recht
- Vertoont onderlinge samenhang. Systeem met een eigen begrippenkader, onderliggende basiswaarden
o Eigen begrippenkader: als wij juristen met elkaar praten, dat we elkaar begrijpen (vakjargon)
o Basiswaarden: rechtszekerheid, rechtvaardigheid, …
- Kan worden afgedwongen ≠ moraal, godsdienstige regels, afspraken binnen familieverband
o Afdwingbaarheid onderscheidt recht van andere regels in het dagdagelijkse leven.
- Recht ~ maatschappij: interageren continu met elkaar recht wil maatschappij ordenen, en
maatschappij heeft invloed op manier waarop recht heeft vorm gekregen.
o Steekvlamwetgeving: wetgeving wordt heel snel aangepast door publieke verontwaardiging bv.
Dutroux hiervoor opletten
Summa divisio (onderscheid) Publiekrecht – Privaatrecht
Pagina 10 van 141
