Eerstelijnspsychologie
Inhoudsopgave
Algemene info ......................................................................................................................................... 7
H1: Inleiding in de eerstelijnspsychologische zorg .................................................................................. 8
1.1 Situering eerstelijnspsychologische zorg........................................................................................... 8
1.1.1 Situering internationaal .............................................................................................................. 8
1.1.2 Situering nationaal ................................................................................................................... 10
1.2 Karakteristieken eerstelijnspsychologische zorg............................................................................. 11
1.3 Proces eerstelijnspsychologische zorg ............................................................................................ 13
1.3.1 Assessment ............................................................................................................................... 13
1.3.2 Gezamenlijke casusconceptualisatie ........................................................................................ 13
1.3.3 Gedeelde besluitvorming ......................................................................................................... 13
1.3.4 Eerstelijnspsychologische interventies..................................................................................... 14
1.4 Conventie eerstelijnspsychologische zorg....................................................................................... 15
1.4.1 Samenvatting............................................................................................................................ 18
1.5 Uitdagingen werkveld...................................................................................................................... 18
H2: Modellen eerstelijnspsychologie .................................................................................................... 20
2.1 Visie ELP ........................................................................................................................................... 20
2.2 Kortdurende behandelmodellen ..................................................................................................... 20
2.2.1 Low intensity CBT (Cognitive Behavioral Therapy)................................................................... 20
2.2.2 Dynamische Interpersoonlijke Therapie (DIT) .......................................................................... 21
2.2.3 Oplossingsgerichte therapie ..................................................................................................... 22
2.2.4 Attachment Based Family Therapy (ABFT) ............................................................................... 22
2.2.5 Kortdurende cliëntgerichte therapie........................................................................................ 23
2.2.6 Wetenschappelijke evidentie algemeen .................................................................................. 23
2.3 KOP-model....................................................................................................................................... 23
2.3.1 KOP: het theoretisch concept .................................................................................................. 23
2.3.2 De balans: reflectie, relativering, uitzicht en ontwikkeling ...................................................... 24
2.3.3 Het KOP-model in praktijk: behandelproces in vijf stappen .................................................... 25
2.4 PrOP-model ..................................................................................................................................... 37
2.4.1 Inleiding .................................................................................................................................... 37
2.4.2 Opbouw .................................................................................................................................... 37
2.4.3 Evaluatie en afsluiting .............................................................................................................. 40
2.4.4 Werken met ouders.................................................................................................................. 40
2.4.5 Tips voor de behandelaar ......................................................................................................... 41
H3: Assessment en indicatiestelling eerstelijnspsychologie ................................................................. 42
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 1
,Eerstelijnspsychologie
3.1 Inleiding ........................................................................................................................................... 42
3.1.1 Doelstellingen ........................................................................................................................... 42
3.1.2 Eerstelijnspsychologische zorg: Assessment ............................................................................ 42
3.2 Criteria eerstelijnspsychologische zorg versus gespecialiseerde psychologische zorg ................... 43
3.2.1 De beslisboom generalistisch/specialistische zorg .................................................................. 43
3.2.2 Criteria volgens Bower ............................................................................................................. 44
3.3 Assessment en indicatiestelling via KOP-model .............................................................................. 44
3.3.1 Klachten .................................................................................................................................... 44
3.3.2 Omstandigheden ...................................................................................................................... 48
3.3.3 Persoonlijke stijl ....................................................................................................................... 49
3.3.4 Overzicht assessment KOP ....................................................................................................... 50
3.3.5 Oefeningen ............................................................................................................................... 50
3.3.6 Tips voor behandelaars ............................................................................................................ 52
3.3.7 Vaak voorkomende uitdagingen assessment ........................................................................... 52
3.4 Sociale kaart .................................................................................................................................... 53
H4: Eerstelijnspsychologische interventies bij kinderen en jongeren: Emotieregulatie ....................... 54
4.1 Transdiagnostische factoren ........................................................................................................... 54
4.2 Emotieregulatie: Theoretisch concept ............................................................................................ 54
4.2.1 Emoties ..................................................................................................................................... 54
4.2.2 Emotieregulatie ........................................................................................................................ 55
4.2.3 Emotieregulatiestrategieën ...................................................................................................... 55
4.2.4 Emotieregulatie: adaptief en maladaptief ............................................................................... 56
4.2.5 Emotieregulatie en psychopathologie ..................................................................................... 56
4.3 Interventies emotie-regulatie ......................................................................................................... 57
4.3.1 Transdiagnostische interventies............................................................................................... 57
4.3.2 Emotieregulatie bij kinderen en adolescenten (Southam-Gerow) .......................................... 57
4.3.3 Emotieregulatietraining bij kinderen en adolescenten (Braet et al.) ....................................... 57
4.4 Verdieping: Emotie-coaching .......................................................................................................... 58
4.4.1 Rationale emotie-coaching....................................................................................................... 58
4.4.2 Oorsprong emotie-coaching ..................................................................................................... 61
4.4.3 Stappen van emotie-coaching .................................................................................................. 61
4.4.4 Enkele kanttekeningen ............................................................................................................. 67
H5: Eerstelijnspsychologische interventies bij kinderen en jongeren: Sociale vaardigheden .............. 68
5.1 Theoretische achtergrond sociale vaardigheden ............................................................................ 68
5.1.1 Definitie sociale vaardigheden ................................................................................................. 68
5.1.2 Overzicht klassen van sociale vaardigheden ............................................................................ 68
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 2
,Eerstelijnspsychologie
5.1.3 Sociale vaardigheden: topografie en functionaliteit ................................................................ 69
5.1.4 Belang sociale vaardigheden .................................................................................................... 70
5.1.5 Continuüm van passief-assertief-agressief gedrag .................................................................. 70
5.1.6 Algemeen schema van sociale gedragsklassen ........................................................................ 70
5.1.7 Tekort aan sociale vaardigheden.............................................................................................. 71
5.2 Interventies sociale vaardigheden .................................................................................................. 71
5.2.1 Effecten sociale vaardigheidstrainingen .................................................................................. 71
5.2.2 Sociale vaardigheidstrainingen................................................................................................. 72
5.2.3 Componenten in sociale vaardigheidstrainingen ..................................................................... 72
5.2.4 Andere factoren ....................................................................................................................... 73
5.3 Verdieping: psycho-educatie en vaardigheidsversterkende oefeningen ........................................ 74
5.3.1 Psycho-educatie ....................................................................................................................... 74
5.3.2 Vaardigheidsversterkende oefeningen .................................................................................... 78
H6: Interventies bij volwassenen: Slaapproblemen .............................................................................. 82
6.1 Slaap algemeen ............................................................................................................................... 82
6.1.1 Belang slaap.............................................................................................................................. 82
6.1.2 Onze slaapcyclus....................................................................................................................... 82
6.1.3 Slaapwaakcyclus ....................................................................................................................... 83
6.1.4 Cronotype ................................................................................................................................. 84
6.1.5 Benodigde uren slaap ............................................................................................................... 84
6.2 Slaapproblemen .............................................................................................................................. 84
6.2.1 Slaapstoornissen....................................................................................................................... 84
6.2.2 Prevalentie................................................................................................................................ 85
6.2.3 Gevolgen gebrek aan goede slaap............................................................................................ 85
6.2.4 Slaap als transdiagnostische factor .......................................................................................... 86
6.3 Verdieping: interventie insomnie .................................................................................................... 86
6.3.1 Behandeling insomnia .............................................................................................................. 86
6.3.2 Ontstaansmodel langdurige insomnie ..................................................................................... 87
6.3.3 Indicaties en contra-indicaties CGT-i ........................................................................................ 87
6.3.4 Voorspellers van behandelrespons .......................................................................................... 88
6.3.5 Aandachtspunten vrouwen ...................................................................................................... 88
6.3.6 Aandachtspunten kinderen ...................................................................................................... 88
6.3.7 Aandachtspunten ouderen....................................................................................................... 88
6.3.8 Assessment insomnia ............................................................................................................... 89
6.3.9 Interventies slaap ..................................................................................................................... 90
H7: Interventies bij volwassenen: Zelfbeeld ......................................................................................... 95
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 3
,Eerstelijnspsychologie
7.1 Theoretische achtergrond zelfbeeld ............................................................................................... 95
7.1.1 Gerelateerde concepten .......................................................................................................... 95
7.1.2 Definitie zelfbeeld – zelfwaardering......................................................................................... 95
7.1.3 Zelfbeeld: algemeen en specifiek ............................................................................................. 96
7.1.4 Rosenberg Self-esteem Scale ................................................................................................... 96
7.1.5 Zelfbeeld doorheen de levensloop........................................................................................... 97
7.1.6 Ontwikkeling zelfbeeld ............................................................................................................. 97
7.1.7 Vaak voorkomende negatieve ervaringen bij laag zelfbeeld ................................................... 97
7.1.8 Het belang van zelfbeeld .......................................................................................................... 98
7.1.9 Zelfbeeld als transdiagnostische factor .................................................................................... 98
7.2 Interventies zelfbeeld ...................................................................................................................... 99
7.2.1 Meta-analyse ............................................................................................................................ 99
7.2.2 Voorbeelden gedragstherapeutische interventies................................................................. 100
7.3 Verdieping: Negatief zelfbeeld behandelen .................................................................................. 100
7.3.1 De problematiek van een negatief zelfbeeld ......................................................................... 101
7.3.2 Anders kijken .......................................................................................................................... 104
7.3.3 Anders doen ........................................................................................................................... 106
7.3.4 Het negatief zelfbeeld de pas afsnijden ................................................................................. 108
7.3.5 Integratie en afronding........................................................................................................... 109
H8: Interventies bij ouderen: Gedragsactivatie .................................................................................. 111
8.1 Gedragsactivatie ............................................................................................................................ 111
8.1.1 Tien kernprincipes van gedragsactivatie ................................................................................ 111
8.1.2 Structuur sessie ...................................................................................................................... 115
8.1.3 Essentiële elementen van stijl en structuur behandelaar ...................................................... 115
8.1.4 Identificeer de ingrediënten van het gedragsmatig antidepressivum ................................... 116
8.1.5 Activiteiten plannen en structureren ..................................................................................... 116
8.1.6 De kracht van vermijding begrijpen ....................................................................................... 117
8.1.7 Problemen oplossen en vermijding aanpakken ..................................................................... 118
8.1.8 Verhoog waardegericht gedrag .............................................................................................. 118
8.1.9 Hoe denken een probleemgedrag kan zijn ............................................................................ 118
8.1.10 Vooruitgang meten en afronding voorbereiden .................................................................. 119
8.1.11 Gedragsactivatie als een transdiagnostische interventie .................................................... 119
8.2 Levensfase ouderen....................................................................................................................... 120
8.2.1 De mythes van ouder worden ................................................................................................ 120
8.2.2 Verschillende categorieën ...................................................................................................... 120
8.2.3 De demografie van de late volwassenheid ............................................................................ 121
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 4
,Eerstelijnspsychologie
8.2.4 Primaire en secundaire veroudering ...................................................................................... 121
8.2.5 Lichamelijke veroudering ....................................................................................................... 121
8.2.6 Gezondheid en welzijn tijdens de late volwassenheid ........................................................... 122
8.2.7 Persoonlijke ontwikkeling en gelukkig ouder worden ........................................................... 122
8.3 Gedragsactivatie bij ouderen ........................................................................................................ 124
8.3.1 Conceptueel model gedragsactivatie bij ouderen ................................................................. 124
8.3.2 Innovatieve toepassingen van gedragsactivatie bij ouderen ................................................. 126
H9: Digital mental health..................................................................................................................... 127
9.1 Digital Mental Health: Introductie ................................................................................................ 127
9.1.1 Wat is Digital Mental Health?................................................................................................. 127
9.1.2 Conventionele benadering, online ......................................................................................... 127
9.1.3 Digitale programma’s ............................................................................................................. 128
9.1.4 Opkomende technologieën .................................................................................................... 128
9.1.5 Taxonomie van digitale interventies ...................................................................................... 129
9.1.6 Type interventies waarbij digitale technologieën gebruikt worden ...................................... 129
9.2 Uitdagingen ................................................................................................................................... 130
9.2.1 Uitdagingen ............................................................................................................................ 130
9.2.2 Adviezen HGR ......................................................................................................................... 131
9.3 Enkele voorbeelden ....................................................................................................................... 132
9.3.1 Onlinehulp-apps ..................................................................................................................... 132
9.3.2 m-Path .................................................................................................................................... 132
9.3.3 Game Silver............................................................................................................................. 133
9.3.4 OnlinePsyHulp ........................................................................................................................ 133
9.3.5 Zorgpad ADHD ........................................................................................................................ 133
H10: Psycho-educatie en werken met groepen .................................................................................. 134
10.1 Psycho-educatie .......................................................................................................................... 134
10.1.1 Wat is psycho-educatie? ...................................................................................................... 134
10.1.2 Basiscomponenten psycho-educatie.................................................................................... 134
10.1.3 Belangrijke aspecten psycho-educatie ................................................................................. 135
10.1.4 Effectiviteit psycho-educatie ................................................................................................ 135
10.1.5 Psycho-educatie in groep ..................................................................................................... 136
10.2 Werken met groepen .................................................................................................................. 136
10.2.1 De rol van de leider bij groepspsycho-educatie ................................................................... 136
10.2.2 Het KASST-model .................................................................................................................. 137
10.2.3 Voordelen integratie factoren .............................................................................................. 139
10.3 Voorbeelden psycho-educatie .................................................................................................... 139
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 5
,Eerstelijnspsychologie
10.3.1 Transdiagnostisch ................................................................................................................. 139
10.3.2 Specifieke klachten ............................................................................................................... 140
Examen ................................................................................................................................................ 145
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 6
,Eerstelijnspsychologie
Algemene info
Opbouw vak
Hoorcolleges rond volgende thema’s:
• Situering ELP
• Modellen en visies ELP
• KOP- en PrOP-model
• Transdiagnostische factoren
• Assessment en indicatiestelling
• Interventies kinderen, volwassenen en ouderen
• Groepsinterventies, psycho-educatie
• Cultuursensitieve zorg
• E-mental health
Groepswerk: video rollenspel
• 5 min.
• Per 3:
o Cliënt, hulpverlener en commentaarstem
• Demonstratie vaardigheid belangrijk voor ELP
• Doorheen de lessen worden een aantal casussen beschreven, hierop mag je je zeker baseren,
maar een eigen verzonnen casus is altijd fijner (doelgroep mag je zelf kiezen)
• Deadline: 22/05/2024 om 12u
Cursusmateriaal:
• Vereist: digitaal cursusmateriaal slides en digitaal cursusmateriaal Canvas
• Aanbevolen: handboek KOP-model. Kortdurende psychologische interventies voor de basis-
ggz, Rijnders P. & Heene E., uitgeverij Boom, Amsterdam 9789024437597, 2020
o Handboek niet verplicht, lessen en slides zijn voldoende voor het examen
• Lesopnames van hoorcolleges worden voorzien
Evaluatie
• De beoordeling bestaat uit volgende opdracht categorieën:
o Examen schriftelijk met open vragen (70%)
o Groepswerk examenvideo (30%)
• Om te kunnen slagen voor dit opleidingsonderdeel neemt de student deel aan alle
onderdelen van de evaluatie én dient hij voor elke categorie minstens 50% te behalen
o Indien niet geslaagd op één van beide onderdelen, enkel dit onderdeel hernemen
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 7
,Eerstelijnspsychologie
H1: Inleiding in de eerstelijnspsychologische zorg
1.1 Situering eerstelijnspsychologische zorg
1.1.1 Situering internationaal
De meeste mensen hebben voldoende aan de eerstelijns-
psychologische hulp. Slechts een beperkte groep die meer
gespecialiseerde psychologische hulp nodig. Vandaar de piramide.
Dus ook minder aanbod binnen gespecialiseerde hulp en duurder.
In de piramide zie je ook de verschillende lijnen terugkomen.
Stepped care
Uitgewerkt voorbeeld: zoon met woedeaanvallen
• Informatie zoeken op internet, boek lezen rond woedeaanvallen --> de nulde lijn (informele
zorg, zelfhulp)
• Ook driftbuien op school, beginnen zich zorgen te maken, doorverwijzing naar CLB --> de
eerste lijn (persoon/mensen/diensten waar je als eerste naartoe gaat bij klachten/
problemen, dus zeer toegankelijk)
• CLB vermoedt onderliggend een ontwikkelingsstoornis en verwijzen door voor verder
onderzoek, doorverwijzing naar multidisciplinaire praktijk voor verder breed diagnostisch
onderzoek --> de tweede lijn
• Problemen escaleren zodanig of zijn zodanig complex dat de draagkracht in het gezin of op
school overschreden raken, ambulant wordt niet volledig duidelijk wat er aan de hand is, dus
observatie opname in de kinderpsychiatrische dienst van het ziekenhuis --> de derde lijn
Verschillende niveaus van intensiteit van zorg, zoeken bij de patiënt die je voor je hebt welke
intensiteit van zorg die nodig heeft en hier altijd de minst intensieve vorm verkiezen (stepped care).
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 8
,Eerstelijnspsychologie
Stepped en matched care
“De juiste hulp krijgen op de juiste moment en door de juiste persoon”
Uitgewerkt voorbeeld: zoon met woedeaanvallen
• CLB medewerker vermoedt complexe problematiek, vermoedt dat ze er op tweede lijn niet
gaan uitkomen en is aan het escaleren --> beslist om naar derde lijn door te verwijzen
Dus principe van matched care: je hoeft niet altijd elke lijn van hulp te doorlopen, maar telkens gaan
kijken “wat is op dit moment het meest aangewezen niveau van hulp?”
Het twee-continua model van Keyes
Als je een uitspraak wil doen over iemands
geestelijke gezondheid, is het belangrijk om niet
enkel te kijken naar welke symptomen en
aandoeningen er aanwezig zijn. Er is daarnaast ook
nog een tweede belangrijke dimensie, nl. mentaal
welbevinden. Dit zijn 2 verschillende dingen.
Horizontaal vindt je de as van psychische of
psychiatrische aandoeningen, waar je gaat werken
met diagnosticeerbare stoornissen (bv. depressie, bipolaire stoornis,…). Verticaal vindt je de as van
mentaal welbevinden die meer gaat kijken naar positieve aspecten van geestelijke gezondheid
(veerkracht, mate waarin iemand goede positieve sociale relaties heeft, mate waarin iemand zichzelf
kan realiseren,…).
Op basis van deze 2 dimensies kun je 4 groepen van mensen onderscheiden:
• Groep 1: geen psychische aandoening + goed mentaal welbevinden
• Groep 2: geen psychische aandoening + zwak mentaal welbevinden
o Bv. financiële problemen die zorgen voor stresskrachten en psychologische klachten,
zonder dat deze kaderen binnen een psychiatrische problematiek
• Groep 3: wel psychische aandoening + goed mentaal welbevinden
o Psychische aandoening heeft maar impact op een beperkt deel van hun leven
• Groep 4: wel psychische aandoening + zwak mentaal welbevinden
o Meest kwetsbare groep
Keyes: Belangrijk om te kijken naar de 2 dimensies en niet te focussen op louter en alleen de
aanwezigheid van psychische aandoeningen
Eerstelijnspsychologische zorg
Gericht op:
• Bevordering van de mentale gezondheid
o Bv. gemeenschapsgerichte interventies waarbij algemene lessen gegeven worden
rond psychologische veerkracht (vooral ter preventie en ter bevordering van het
mentaal welzijn (verticale as Keyes))
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 9
, Eerstelijnspsychologie
• Preventie van psychologische problemen
o Bv. bepaalde doelgroepen die een verhoogd risico lopen op psychische problemen
kunnen al getarget worden binnen bepaalde interventies (bv. kinderen binnen een
scheidingsproblematiek)
• (Vroeg)detectie van en (vroege) psychologische interventie bij milde tot matige psychische
problemen
o Voorkomen dat dit zich ontwikkeld tot een meer complexe, ernstigere problematiek
(horizontale as Keyes)
• Aanvullende basispsychologische zorg naast gespecialiseerde psychologische zorg bij
ernstigere problematieken
o Bv. na opname terug stap naar huis zetten en terug aan de slag gaan, EL-psycholoog
kan hierin patiënt ondersteunen om deze stap te maken
1.1.2 Situering nationaal
• Organisatie GGZ België omgekeerd in vergelijking met WHO-piramide
o Lange traditie van veel psychiatrische bedden en vrij beperkt aanbod van ambulante
diensten (ondertussen hervormingen, dus momenteel niet meer volledig omgekeerd)
• Nood aan verbreding van de basis van de piramide --> vermaatschappelijking van de zorg
• Het public health perspectief als leidraad bij hervormingen in de geestelijke gezondheidszorg
(public health perspectief = de geestelijke gezondheid en mentaal welbevinden van iedereen
in je populatie te bevorderen)
o 1. Werk met gezondheidsdoelstellingen en doe een systematische sturing van het
beleid op basis van data in een value based benadering
▪ Goed zicht hebben op welke problemen/aandoeningen het meest
voorkomen, waar het meeste nood aan is, en hoe dit gespreid zit in het land
▪ Vanuit de data dan beleid bijsturen
o 2. Zet in op preventie, vroeginterventie en kinderen & jongeren
▪ Kinderen en jongeren: men weet dat het grootste deel van de psychiatrische
problemen ontstaan in deze levensfase, dus fase waarin zo snel mogelijk
moet worden ingegrepen zodanig dat het op latere leeftijd tot minder
(complexe) problemen leidt
o 3. Verleg de focus van één-op-één behandeling van psychische stoornissen naar het
creëren van een laagdrempelig groepsaanbod
▪ Goed kijken bij elke individuele cliënt wat het meest aangewezen is, dus één-
op-één begeleidingen niet zomaar afschaffen
▪ Groepsaanbod was tot nu toe zeer beperkt, hier nu meer aandacht voor
o 4. Focus op ‘vindplaatsen’ en installeer daar adequate interventies en gerichte
zorgtoeleiding
▪ ‘Vindplaatsen’ = plekken waar mensen sowieso al komen (bv. scholen,
huisarts, algemene welzijnscentra, CLB)
▪ Op deze vindplaatsen basispsychologische zorg organiseren
▪ Zo zorgen dat de stap naar de geestelijke gezondheidszorg zo klein mogelijk
wordt
o 5. Bestrijd actief de hardnekkige mythes die echte verandering in de weg staan
▪ Voorbeeld mythe: psychiatrische aandoeningen komen de laatste 20 jaar
veel meer voor (als je onderzoeken bekijkt blijkt dit incorrect – voor corona)
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Van Liefferinge 10
