Klinische Neuropsychologie
Hoofdstuk 1: Historische inleiding en situering
Situering
Neuropsychologie: discipline die de relatie tussen hersenen en gedrag bestudeert
• Neuro (hersenen) en psychologie (gedrag)
• Gedrag zit ook in minder waarneembare dingen, zoals emoties, cognities, processen,… (niet
enkel in zichtbare gedragingen)
• Gaat om een dubbelzijdige relatie (een associatie, een correlatie)
o Dus NIET eenzijdig: bv. iets mis in de hersenen wat gevolgen heeft in het gedrag,
want omgekeerde relatie is ook waar: bv. iets wat je wel of niet doet kan ook invloed
hebben op de hersenen (plasticiteit hersenen)
• Wikipedia: “Neuropsychologie is de psychologie die zich bezighoudt met de functies van het
brein en de relatie daarvan met gedrag”.
o Onderzoek bij laesiepatiënten, mensen en dieren
Principe: beschadigingen/dysfunctioneren in de hersenen --> cognitieve stoornissen
• Directe relatie
• Diffuse relatie
o Geweten dat er ‘iets’ misloopt in de hersenen, maar niet in welke hersendelen het
exact fout loopt --> onderzoek nodig (+ behandelmethoden vaak nog niet optimaal)
Neuropsychologie:
1. Als wetenschapsgebied die een oplossing tracht te vinden voor theoretische vraagstukken
(bv. lokalisatievraagstuk) --> onderdeel van de (cognitieve neurowetenschappen)
o Bv. Waar in de hersenen vinden we die delen die belangrijk zijn voor Theory of Mind?
Wat is de rol van het cerebellum bij ASS?
2. Als klinische toepassing die tracht om het cognitief functioneren op een systematische
manier te onderzoeken en te beschrijven (< testinstrumentarium) --> zelfstandige discipline
o Meer dan enkel “testjes” afnemen: sterktes en zwaktes in kaart brengen -->
differentiaal diagnostisch --> wat is voor die specifieke patiënt de beste
behandelings- of begeleidingsmethode?
Vroeger: neurologen en psychiaters
Nu: klinische neuropsychologen (in multidisciplinair team met o.a. medici)
• Goede neuropsycholoog: sterk op zowel theoretisch vlak als op praktisch toegepast vlak
• Kennis en inzicht in cognitieve functies en ziektebeelden is noodzakelijk
• (Stereotiep (incorrect!) beeld: neuropsycholoog = diagnosticus die enkel “testjes” afneemt)
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 1
,Klinische Neuropsychologie
Klinisch neuropsycholoog: erkend beroep?
Op 16.02.2011 verscheen het KB dat bepaalt dat vanaf 1 april neurologen, psychiaters en geriaters een RIZIV-
nomenclatuurnummer (ter waarde van K90) kunnen gebruiken voor een 'Neuropsychologisch onderzoek met
evaluatie van de cognitieve functies bij een patiënt met vermoeden van beginnende dementie'. De technische
uitvoering van dat onderzoek mag worden toevertrouwd aan een gekwalificeerd helper met speciale kennis in
de neuropsychologie die samenwerkt als gekwalificeerde helper. *
“De verstrekking 477573 behelst het uitvoeren van een gevalideerd en omstandig (minimum duurtijd van 45
minuten) neuropsychologisch onderzoek van de belangrijkste cognitieve functies welke in een dementieel
syndroom (volgens DSM-IV) zijn aangetast: het geheugen, de taalvaardigheid, de visuospatiale vaardigheden en
de aandachts-en uitvoeringsfuncties.”
• Sinds corona wel erkend als een aparte discipline binnen de klinische psychologie + apart
RIZIV-nummer voor de terugbetaling aan patiënten
o “Long COVID-19: tegemoetkoming in de kosten van zorg bij aanhoudende COVID-19
symptomen”
o Voor RIZIV-nummer bijkomende opleiding nodig
• Neuropsycholoog (in eerste of tweede lijn):
o Een neuropsychologisch onderzoek met evaluatie van de cognitieve functies
o Terugbetaling van dit bilan = 231,30 EUR, geen remgeld en geen supplementen
o 10 individuele neuropsychologische interventies (60 min.) kunnen worden
terugbetaald
o Terugbetaling voor neuropsychologische interventie bedraagt 77?10 EUR, geen
remgeld, geen supplementen
Cognitieve functies en stoornissen
• Visuele waarneming (bv. prosopagnosie)
• Ruimtelijke cognitie (bv. neglect)
• Geheugen (bv. amnestische stoornis)
• Taal (bv. afasie)
• Aandacht en executieve functies (bv. dysexecutief syndroom)
• Emotie en sociale cognitie (bv. problemen met Theory of Mind)
• Actie en motoriek (bv. apraxie)
• …
Ziektebeelden (vaak gepaard met cognitieve moeilijkheden/klachten)
• Multiple Sclerose (MS)
• Cerebro Vasculair Accident (CVA)
• Traumatisch hersenletsel (TBI)
• Schizofrenie
• Epilepsie
• Ontwikkelingsstoornissen (ADHD, ASS,…)
• Dementie
• …
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 2
,Klinische Neuropsychologie
Historische inleiding
Oudheid
• Craniotomie: openen van de schedel
o Hersenschedels gevonden met verschillende gaten die elk op een ander tijdstip zijn
aangebracht, dus mensen overleefden het!
o Magische kijk: vieze geesten in het hoofd veroorzaken vreemd gedrag -->
schedelboringen zodat geesten konden ontsnappen
• Geen teksten over deze ingrepen
o Enkel schedels en materiaal voor craniotomie teruggevonden via opgravingen
Doorheen de jaren altijd 2 grote vraagstukken:
1. Waar is het sturend mechanisme van de mens? Waar zit datgene wat een sterke invloed
heeft op ons gedrag / ons gedrag gaat sturen?
o Cardiocentric view vs. cephalocentric view
2. Hoe werkt het brein? Werkt het brein als een geheel samen (holisme) of is elke functie terug
te koppelen naar een bepaalde lokalisatie in de hersenen?
o Huidige visie is een combinatie van lokalisatie en holisme: bv. zone van Broca
(lokalisatie), maar ook banen naar andere hersendelen (holisme)
Oude Egypte
Eerste studies van de hersenen
• ± 1500 v.C.: Ebers papyrus
• Priester Imhotep (pionier in het begrijpen van hoe de hersenen werken)
• Edwin Smith Surgical Papyrus (vertaal in 1930!)
• Geen magische, maar wetenschappelijke kijk op geneeskunde en gedrag
• 48 medische casussen (incontinentie, hoofdtraumata,… werden uitvoerig beschreven (eerste
keer dat het woord “brain” werd gebruikt)
• Voorbeeld uit de tekst
o “Bij palpatie van de hersenen kan de patiënt schudden” --> epilepsie
• Hersenletsels hebben effect op meerdere delen van het lichaam (ogen, ledematen,…)
• Effecten van letsels aan het ruggenmerg (incontinentie)
• MAAR
o Egyptenaren: het hart is “the seat of the soul” (cardiocentric view)
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 3
,Klinische Neuropsychologie
Arabische wereld
• Tussen Tigris en Eufraat: geneeskunde = wettelijk beschermd beroep (grote beschavingen in
Assyrië en Babylon)
• Maar: geen beschikbare info; kleiplaten zijn verdwenen
Grieken en Romeinen
Grieken: onderscheidden 3 zielen:
1. Om te overleven via voedselopname (cfr. planten)
2. Om te kunnen interageren met de omgeving (cfr. dieren)
3. Om een onderscheid te kunnen maken tussen goed en kwaad = hogere ordeziel (cfr. mensen)
Volgens Plato en Hippocrates zit deze 3de ziel in de hersenen
Debat (Grieken): Where is “the seat of the soul”?
• Aristoteles: cardiocentric view: hart is het belangrijkste (hersenen: koelsysteem)
• Hippocrates: cephalocentric view: het brein controleert alle waarnemingen en bewegingen
(controlaterale spasmen)
Aristoteles
• Persoonlijkheid en karakter is belangrijk (individuele verschillen)
• Grondlegger fysiognomie: de vorm van iemands gelaat (lichaam) is een reflectie van iemands
karakter (cfr. gezellige dikkerd)
o Gebruikt door de dominee Lavator Johann: vooral gelezen door dominees voor wie
mensenkennis belangrijk is (later Gall geïnspireerd)
o Vandaag de dag leeft dit nog verder: emoties kunnen aflezen bij anderen, in het
taalgebied,…
Hippocrates
Algemeen geneeskundig principe:
• Het menselijk lichaam bestaat uit 4 soorten lichaamssappen: slijm, bloed, gele en zwarte gal
• Fysieke en mentale toestand (persoonlijkheid/temperament) en ziekteverschijnselen werden
verklaard door het gehalte aan de verschillende sappen
• Een onbalans zou kunnen verholpen worden door een dieet
• Voorbeeld:
o Teveel aan slijm (flegma): kalm temperament
o Teveel aan bloed (sanguine): optimistisch, gepassioneerd temperament
o Teveel aan gele gal (cholerisch): prikkelbaar, opvliegend temperament
o Teveel aan zwarte gal (melancholie): melancholisch, depressief temperament
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 4
,Klinische Neuropsychologie
Rome: Galen of Pergamon (Claudius Galenus):
Anatomische studies van hersenzenuwen (gladiatoren en dieren): het brein is het reservoir van
pneuma (vocht = animal spirits). Pneuma zit in de ventrikels en gaat door zenuwen (buizen) van de
hersenen naar de spieren.
• Zijn werk = bijbel (tot in de Renaissance)
• Grondbeginselen van hoe onze gedragingen vanuit de hersenen
gestuurd worden
• De 4 lichaamssappen worden verbonden met de natuurelementen
--> lichaam is een samenspel van…
o Water (flegma, slijm)
o Lucht (sanguine, bloed)
o Vuur (cholerische, gele gal)
o Aarde (melancholische, zwarte gal)
Celtheorie (ventriculaire lokalisatie hypothese)
Filosofen onderzochten de anatomische structuur van de hersenen:
• Er zijn holtes (cfr. cellen, de huidige hersenventrikels) waarin de ziel/geest zit
• De geest heeft verschillende functies ondergebracht in de verschillende holtes/cellen
(imaginatie, cogitatie, estimatie, geheugen)
o Eerste cel: sensus communis: info komt binnen vanuit verschillende zintuigen +
integratie
o Tweede cel: het beeld of de inkomende info wordt geïnterpreteerd
o Derde cel: memoria: het beeld wordt opgeslagen
--> GRONDSLAG van de COGNITIEVE PSYCHOLOGIE
Belangrijke kenmerken:
• Het gaat om een algemeen systeem van informatieverwerking (geen aparte functies)
• Het gaat om een opvatting over de geest die voor iedereen geldt (geen individuele
verschillen)
• (duidelijke voorstander van het holisme)
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 5
,Klinische Neuropsychologie
Renaissance
Renaissance: zelf weer kritisch en zelfstandig denken en observeren
Andreas Vesalius
• Begin van nauwkeurig observeren als wetenschappelijke methode ipv aannemen van
dogma’s van filosofen
• Zette zich af tegen het werk van Galenus
• Ging lijken bestuderen op de executieplaatsen in Parijs
• Minutieuze anatomische beschrijvingen en tekeningen
Eind 16de, 17de en begin 18de eeuw
Op zoek naar de “zetel van de ziel” (lokalisatie)
Decartes
• “Cogito ergo sum” (“Ik denk, dus ik ben”)
o Vond res cognitans het belangrijkste sturende principe
• Dualisme: de mens bestaat uit:
o Lichaam: res extensa
o Geest: res cognitans (zit in de epifyse, pijnappelklier
• Reflexen (via de zenuwen komen berichten binnen, teruggestuurd naar de ledematen op
basis van herinneringen in de geest)
Besluit: de “zetel van de ziel” bevindt zich in de hersenen --> Waar exact in de hersenen?
Verschillende meningen:
• Decartes: pijnappelklier
• Willis: corpus striatum
• Lancisi: corpus callosum
• …
Franz Joseph Gall (later zijn leerling Spurzheim)
• De geest zit niet in een holte, maar aan de buitenkant van de hersenen (cortex)
o Vrij revolutionair, want meestal werd de geest gesitueerd in de subcorticale
structuren
• Grondlegger FRENOLOGIE (vanuit de craniologie/schedelleer)
o Ook Gall heeft zich laten inspireren door de interindividuele verschillen tussen
mensen --> verschillen in de cortex
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 6
,Klinische Neuropsychologie
Uitgangspunten theorie Gall:
• Alle psychologische functies zijn aangeboren (<--> empirisme: alle functies zijn aangeleerd)
• Alle aparte functies worden uitgevoerd door aparte organen (lokalisatie <--> celtheorie:
algemeen informatieverwerkingssysteem – holisme)
• De functies zitten niet in holtes, maar in de cortex
• Mensen verschillen van elkaar door een verschil in aanleg voor functies
• Functies die beter zijn, zijn beter georganiseerd en groter in omvang (cfr. knobbels)
• Hetzelfde orgaan / dezelfde functie zit bij iedereen op dezelfde plaats, maar verschilt in
omvang
Onderzoek:
• Mensen die een bepaald talent hebben (bv. muziek)
• Naar de effecten van hersenbeschadiging
Gall heeft aanzet gegeven tot meer anatomisch-functioneel gecorreleerd denken
• Anatomisch-functioneel denken: waar in de hersenen is er een beschadiging en welk effect
heeft dat op het gedrag?
--> Clinico-anatomische methode: werkwijze om de lokalisatie-ideeën te toetsen
• Bij patiënten met een focaal hersenletsel (= heel plaatselijke beschadiging) worden de
specifieke uitvalsverschijnselen in kaart gebracht
o Om zo connectie te leggen tussen de locatie in de hersenen en de functie
o Bv. Phineas Gage
o Hier gaat het om enkelvoudige associatie (dubbele associatie is veel krachtiger)
19de eeuw
Tegenstroom: de equipotentietheorie / holisme
Jean Pierre Flourens
• Propageerde een eerste holistische visie
• De hersenen werken als een geheel
• Alle delen van het brein zijn even actief bij mentaal functioneren; effecten van
hersenbeschadiging eerder te wijten aan de grootte van de beschadiging dan aan de
lokalisatie
• De hersenen zijn geen homogene massa; er zijn verschillende hersendelen die op een
geïntegreerde wijze met elkaar samenwerken
• Eerste ideeën van plasticiteit
o = dat de functie in het beste geval bij beschadiging kan overgenomen worden door
een ander gebied in de hersenen
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 7
,Klinische Neuropsychologie
Studies met hersenletselpatiënten
Paul Brocca
• Patiënt die enkel “TAN” kon zeggen
• Post mortem onderzoek: plaats gelokaliseerd (posterieure deel van de linker frontaal kwab)
• Verschillende andere patiënten met taalproblemen: letsels zitten altijd in de linker hemisfeer
↓
REVOLUTIONAIR: er zijn 2 hersenhelften en die hebben VERSCHILLENDE FUNCTIES
• Tot dan toe dachten medici dat organen met dezelfde vorm ook dezelfde functie hadden (bv.
2 longen)
• Brocca zag de linker hemisfeer wel nog als de dominante hemisfeer
Wernicke
• Taal = geheel van verschillende deelfuncties
o <--> Brocca: zag taal nog meer als een unitaire functie
• Elke deelfunctie zit op een andere plaats
• TAAL: er is een apart centrum van het herkennen van woordbeelden (taalbegrip); dit zit in de
linker temporaal kwab (einde van de gehoorsbaan)
o Afasie van Wernicke: problemen met taalbegrip
• Tussen woordproductiecentrum van Brocca en woordbegripscentrum van Wernicke zit een
verbindingsbaan (cfr. associatiebaan)
o Ook in verbindingsbaan kan er een probleem of letsel zijn --> conductieafasie:
problemen in het nazeggen
20ste eeuw
In de 20ste eeuw is men hersenen kunnen gaan fixeren --> nauwkeuriger versnijden + microscoop -->
beter bestuderen mogelijk
Cartografie/cortical mapping:
Cortex bestaat uit verschillende lagen en de verdeling ervan over de hersenoppervlakte is
verschillend.
↓
Indelingssystemen
• Campbell: 20 zones
• Brodmann: 50 zones
• …
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 8
,Klinische Neuropsychologie
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 9
, Klinische Neuropsychologie
Midden 20ste eeuw
Luria: balans tussen holisme en lokalisatie
• De hersenen zijn een complex functioneel systeem waarbinnen diverse subsystemen een
eigen bijdrage leveren aan de gezamenlijke activiteit
• Klinische waarnemingen bij soldaten uit WO-II + intensief bezig met revalidatie van patiënten
met functiestoornissen
• Hersensysteem is heel flexibel
• “Working brain”: 3 corticale zones die op mekaar gevormd worden
3 grote functionele eenheden die elk een andere taak hebben
• Functionele eenheid III: primaire zone (laatste in ontwikkeling, zowel evolutionair als in
individuele ontwikkeling)
• Door chronisch middelengebruik en slechte voeding kan frontale kwab niet goed ontwikkelen
--> vertonen al impulsief gedrag/weinig zelfregulatie --> frontale kwab kan niet goed
ontwikkelen --> impulsief gedrag gaat blijven (wordt meegegeven in psycho-educatie om aan
te zetten tot tijdig stoppen met druggebruik, want kans op herstel wordt anders veel kleiner)
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. dr. Dierckx en Kurt Beeckmans 10
