Les 1: Ruimtelijke planning : de basis
1. Planningstheoretische debatten
Campbell, S., & Fainstein, S. S. (1996). The structure and debates of planning theory. In Readings in
Planning Theory. Cambridge, MA: Blackwell.*
vertrekken van de vraag: wat is planningstheorie, of ook: welke theorieën liggen aan de basis van de
discipline van ruimtelijke planning?
• veranderlijk en organisch concept, vormgegeven door de uitgebreide (vooral
academische) literatuur
• sterk beïnvloed door (nu of toen) actuele maatschappelijk debat (cfr. etnische
segregratie, ruimtelijke ongelijkheid, binnenstedelijk verval, postindustriële
reconversie, duurzaamheid, veerkracht -> klimaat(?))
• de centrale planningstheoretische vraagstelling
volgens C&F:
“Welke rol kan ruimtelijke planning spelen in het ontwikkelen van een goede stad en
regio binnen de randvoorwaarden van een kapitalistische politieke economie en een
democratisch politiek systeem?”
4 redenen die het moeilijk maken om het vakgebied van de planningstheorie strak af te bakenen:
1. aangezien planning per definitie multidisciplinair is, bestaat er een enorme overlap
met theorievorming in andere ‘sociale wetenschappen’
2. ‘planning’ is geen strak afgebakende activiteit, ook ‘niet-planners’ (niet opgeleid als
planner, of niet zo genoemd) doen aan planning
3. zowel ‘theory of planning’ (reflectie over het besluitvormings-proces) als ‘theory in
planning’ (reflectie over de inhoud, het effectieve gebruik van de ruimte) kunnen als
planningstheorie beschouwd worden
4. de instrumenten die door planners worden gebruikt, zijn geleend van tal van andere
vakgebieden (waardoor deze op zich het vakgebied van de planning niet definiëren)
Gevolgen:
• de vage afbakening van de discipline, en het hoge academische gehalte veroorzaken een
kloof tussen theorie en praktijk
• in realiteit gaan planners vaak erg intuïtief te werk
• niettemin kan deze intuïtie even goed geïnterpreteerd worden als ‘geassimileerde theorie’, of
ook gecumuleerde professionele kennis, verworven doorheen onderwijs en planningspraktijk
,De discipline van de planningstheorie ontrafeld aan de hand van zes hoofddebatten:
1. Welke zijn de historische wortels van planning?
• reflectie over de historische achtergrond laat toe om de implicaties hiervan op de
actuele planningspraktijk te begrijpen
• de geschiedenis van de planning draagt bij tot het vormen van de professionele
identiteit van de planner
2. Hoe valt planning te rechtvaardigen?
• het gaat in essentie om de vraag waarom en wanneer de staat (overheid) kan of
moet ingrijpen in de gang van zaken
3. Binnen welke normen- en waardenkaders wordt aan planning gedaan?
• planning bevindt zich temidden van tegenstrijdige belangen (sociale rechtvaardigheid
- economische ontwikkeling - milieubescherming)
• de planner wordt verondersteld zowel zijn werkgever, collega-planners, als het
publiek te dienen
• de planner handelt als expert, maar mag daar niet zomaar gezag aan ontlenen
(participatie is even belangrijk)
4. Hoeveel macht hebben planners, hoe gaan planners om met, en worden beperkt door,
maatschappelijke machtsverhoudingen?
• planners moeten werken binnen een context van een kapitalistisch politiek-
economisch systeem
• het ideaal van holistische, pro-actieve visieontwikkeling botst vaak met de
economische en politieke realiteit die zich richt op de korte termijn en op regulering
• het meest effectief is de planner die erin slaagt enerzijds politiek en anderzijds
kapitaal te mobiliseren om projecten gerealiseerd te krijgen
5. Wat doen planners eigenlijk?
• de alomvattende benadering (holistische benadering) wordt vaak aangevoerd als de
belangrijkste rechtvaardiging om aan planning te doen
• maar:
• de capaciteiten van de planner zijn beperkt
• holisme impliceert het verdedigen van een ‘algemeen belang’, terwijl in
realiteit vaak specifieke politieke en economische belangen domineren
6. Het hardnekkige vraagstuk van het algemeen belang
• klassieke planningstheoretische debatten zijn vooral rond deze vraag georganiseerd
(bv. advocacy planning (pleitplanning))
• de voornaamste taak van de planner is het dienen van het algemeen belang, hoewel
maatschappelijke verandering planners dwingt om het algemeen belang te
herdenken
,2. Aspecten van planning als sociale praktijk en institutie
Van der Cammen, H. (2012). The nature of planning. In H. Van der Cammen, L. de Klerk, G. Dekker, &
P. P. Witsen (Eds.), The Selfmade Land. Houten-Antwerpen: Spectrum.
• enerzijds is ruimtelijke planning een sociale praktijk, gericht op het organiseren en
controleren van het gebruik van de ruimte
• anderzijds is planning een institutie, een samenspel van formele (juridisch vastgelegde) en
informele regels (gewoontes of tradities) met betrekking tot het ruimtegebruik (substance)
en het daartoe leidend proces (process)
2.1 Het model van de rationele planningscyclus
planning is een besluitvormingsproces over de toekomstige gebouwde omgeving
• een planningsproces omvat verschillende fases, gaande van voorbereiding over
besluitvorming tot implementatie
• let wel: het gaat hier over planning in brede
zin:
• dus niet enkel over ruimtelijke
planning
• bij ruimtelijke planning spreken we
over coördinatie, organisatie, proces
en controle van het gebruik van de
ruimte (de gebouwde en niet-
bebouwde omgeving)
in de realiteit is planning echter geen gestandaardiseerde praktijk, omdat er verschillende vormen
van rationaliteit bestaan:
• politieke ratio: zoekt oplossingen binnen een bepaalde politieke constellatie
• maatschappelijke ratio: zoekt oplossingen die verenigbaar zijn met maatschappelijke
gevoeligheden
• wetenschappelijke ratio: zoekt oplossingen die zo goed mogelijk aansluiten bij
wetenschappelijke inzichten
2.3 Het vraagstuk van ‘het goede plan’
het planningsprobleem als categorie van ‘wicked problems’, of ongestructureerde problemen die een
weerstand bieden aan oplossingen, onder meer omwille van de zich permanent wijzigende context
• elke ruimtelijke situatie is uniek, waardoor generieke oplossingen niet mogelijk zijn
• eigenschappen van de context zijn sociaal, economisch of demografisch, maar ook inzichten
evolueren, bv.:
• sinds de jaren ‘50 maakt sociale rechtvaardigheid inherent deel uit van de
doelstellingen van planningsprocessen
• sinds de jaren ‘70 werd leefmilieu daaraan toegevoegd, vandaag ook duurzaamheid
en klimaat
, • door deze wijzigende context vormen plannen eerst en vooral een ruimtelijke neerslag van
een tijdperk ~ geologische metafoor
• omwille daarvan is het niet zomaar mogelijk om zuiver op basis van de inhoud het
onderscheid te maken tussen een ‘goed’ en een ‘slecht’ plan
interne kwaliteit van het plan kan beoordeeld worden aan de hand van de aanwezigheid van
elementen uit de rationele planningscyclus:
• aanwezigheid van een heldere probleemdefiniëring en visie
• een degelijke kennisbasis gebaseerd op onderzoek naar trends in bv. demografie,
woonmarkt, economische activiteit, vrijetijdsactiviteiten,...
• de formulering van doelstellingen en een beleidskader
• een voorstel van plan, met inbegrip van een ruimtelijk ontwerp, en een traject voor
implementatie, monitoring en evaluatie
externe kwaliteit van het plan kan beoordeeld worden aan de hand van de inbedding van het plan in
de participatiearena, en de impact van het plan
2.4 Omgaan met het spanningsveld tussen vorm en functie
• planning heeft betrekking op twee dimensies van ruimtegebruik:
• de ruimtelijke distributie van fysische elementen (zowel gebouwde als niet
gebouwde): morfologie
• activiteitenpatronen: functies
• de interactie tussen beide patronen is dynamisch: artefacten worden vaak (meestal?) niet
gebruikt waarvoor ze oorspronkelijk bedoeld waren → ondernemingen in villawijk
niet-ruimtelijke veranderingen in productie- en consumptieprocessen leiden tot ruimtelijke
veranderingen:
• een wijzigend productieproces vraagt om een andere configuratie van
bedrijfsgebouwen
• kleinere gezinnen vragen om een ander soort en aantal woningen
• meer welvaart leidt tot meer ruimtegebruik
• snellere vervoermiddelen leiden tot decentralisatie
• veel van deze processen brengen ook wijzigingen in locatiekeuzegedrag met zich mee, met
complexe ruimtelijke processen tot gevolg
2.5 Planning als institutie
• planning kan beschouwd worden als een institutie
• in haar breedste definitie kan een institutie gedefinieerd worden als een stelsel van waarden
en normen die het kader vormen van alle politiek gedrag, zowel formeel als informeel:
• formeel: wetgeving, o.a. grondwet, eigendomsrecht, ...
• informeel: sancties, taboes, gewoonten, tradities
