Historische en vergelijkende inleiding tot het publiekrecht -
Deel 1: intern publiekrecht
Prof. dr. F. Dhondt
DEEL 2 behandelt staten apart → Verschillende staten naast elkaar bespreken heeft een risico namelijk
dat je dingen van voor naar achter uit het hoofd begint te leren zonder verbanden of concepten te
zien, dat is niet de bedoeling want er zijn heel veel links van wat er gebeurt in de verschillende staten
Frankrijk
LINKS
▪ Wat is de staat ? (geweldmonopolie, erkenning, ▪ Ontwikkeling instellingen/grondwetten
▪ Staat per staat, maar < modellen
aanduiding elites)
o Gecentraliseerd
▪ Hoe evolueert de macht ? → Frankrijk (Nederland)
o Leenrecht, contractuele opvatting o Ongeschreven Grondwet
o Centralisatie, opkomst vorst →Verenigd Koninkrijk
o Federaal
o Franse Revolutie
→ Duitsland (Oostenrijk)
o Opkomst natiestaat
→Verenigde Staten
o WOI → Rusland/China ?
o WOII o Meerderheidssysteem
o 1989 → Frankrijk
→ Verenigd Koninkrijk
→ Gemeenschappelijke kenmerken intern
→ Verenigde Staten
publiekrecht (“interne soevereiniteit”) o Gemengd
→ Opkomst volkenrecht (“externe →Duitsland
soevereiniteit”) o Europees
o Niet-Europees
→ China (Japan)
→ Rusland
▪ Dialoog tussen modellen
▪ Relativeren Belgisch recht
100 jaar voor de Franse revolutie neemt het Engelse parlement het initiatief om een tekst voor te
leggen namelijk bill of rights → deze tekst is heel belangrijk in het liberale verhaal van grondrechten,
rechten van het individu tegen de overheid
1
,De Engelsen kiezen in 1689 voor een constitutionele monarchie waar het principe king in parlement
geld. In Frankrijk duurt het tot 1791 tot er een grondwet komt die hetzelfde principe erkend.
In de VS is er een revolutie. Ze hebben geen koning maar een president en die is beperkt tot 4 jaar en
als die herkozen is nog eens 4 jaar. Ze zijn een republiek in de moderne betekenis van het woord.
Daarnaast zijn ze ook een federale republiek met de bedoeling dat er zo weinig mogelijk plotse
verstoringen van het evenwicht mogelijk zijn. Als de Franse revolutie er komt zijn de voorgaande
gevallen al gepasseerd. De inspiratie van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring namelijk de
republiek van de verenigde provinciën.
Vroeger was deel 1 enkel een kort stukje wat een staat is en welke verschillende types er zijn. Wij
hebben nu 5 hoofdstukken gehad waarin wordt uitgelegd dat de centralisatie in de invoering van de
nationale soevereiniteit belangrijke gevolgen heeft voor de soevereiniteit intern maar dat er ook
gevolgen zijn voor het recht tussen de staten. Deel 1 zijn hoofdkenmerken van het internationale recht,
bouwstenen die je moet hebben voor je de rest bekijkt.
Vanuit deel 1 moet je zien dat niets in isolatie evolueert, mensen lezen elkaar. De Franse
revolutionairen weten dat er een revolutie is geweest in Amerika. Amerikaanse revolutionairen weten
dat de noorden van de Nederlanden zich hebben afgescheiden, de koning van Spanje vervallen heeft
verklaard in de 16e eeuw. Je moet je realiseren dat er andere types van organisatie mogelijk zijn dan
die dat vandaag bestaan. Er zijn staten die geen geschreven grondwet hebben. Zij hebben natuurlijk
wel geschreven documenten. Het VK bijvoorbeeld zien we dat elke act of parliament een
grondwettelijke waarde kan hebben. Alle aparte wetten met grondwettelijke waarden worden er zo
geïnterpreteerd dat ze een superieure juridische waarde hebben. De rol van de juristen is bij het
interpreteren en het uitleggen heel groot. In de staten die we behandelen zijn er federale staten, bij
de meeste is dat zo, gecentraliseerde staten, staten die werken met een meerderheidsverkiezingen,
een gemengd kiessysteem hebben…
Frankrijk en de VS zegt men dat die landen een universalistisch ideaal hebben. in Frankrijk is er een
idee dat de normen van de republiek universeel zijn en iedereen aanspreken, jong of oud. De fransen
en de Amerikanen dragen daarmee hun erfenis voor van de revoluties. Federale staten zoals duitsland
vergelijken we graag ons eigen land mee maar er zijn veel verschillen, al is het maar in de omvang en
het aantal deelstaten.
2
,KEUZES
▪ Startpunt: Belgische Grondwet, Belgische instellingen < 1830-1831
(Politieke Geschiedenis van België)
→ opbouwen
Vanuit de Belgische casus, een federaal land en proportionele systeem kan je vergelijken met landen
die erop gelijken op eerste gezicht maar dan in de feiten niet zozeer.
▪ Europese context: Frankrijk, Verenigd Koninkrijk, Duitsland + onmiddellijk verwant: VS
(Verlichting, natiestaat)
Het VK zat vroeger in de EU en heeft met zijn parlementaire traditie ons geïnspireerd maar het VK heeft
een aantal heel specifieke kenmerken. Het is theoretisch een gecentraliseerd land, het parlement kan
in principe alles doen.
▪ Niet-Westerse rechtssystemen (Prof. De Sutter, lessen 10 en 17 mei)
→ Talmoed (joodse traditie)
→ Islamitisch recht
→ Hindoerecht
→ Chinees recht
Video: pernsioensverhoging → De Franse overheid maakt het mogelijk om teksten door te drukken in
het parlement zonder dat er een meerderheid voor is. Het is niet het parlement dat beslist, de regering
kan een tekst voorleggen, eisen dat die passeert zonder stemming. Dat is de procedure van artikel 49
(3).
▪ Cursus = Persoonlijke keuzes < selectie literatuur
< eigen onderzoek/ervaring
→ niét volledig (onmogelijk, zie bibliotheek)
▪ Cursus = perspectief dialoog/vergelijking
→Niét beschrijvend
→Wat is anders ?
→Verweven in verhaal (verwijzingen, noten)
→Waarom ? Vb China: door ogen Westen 18E
3
, vb “revolutionair” Frankrijk ↔ VK ↔ Duitsland
Frankrijk heeft het profiel van een oud-koloniale grootmacht, maar ook een land dat ene lijdende rol
wil opnemen. Duitsland heeft onder invloed van WOII en zijn late eenmaking daar een achterstand op.
vb geopolitiek: Frankrijk ↔ VK ↔ Duitsland
vb VS GW: reactie op VK
De grondwet van de VS is een reactie op het systeem dat in het VK bestaat. De Amerikanen willen een
staat zonder adel, een staat zonder koning. Ze willen zelf de macht kunnen uitoefenen die de inwoners
van het VK hebben.
vb historische conflicten VS
(Staten ↔ centraal)
(WASP ↔ minderheden)
WAAROP LETTEN?
▪ Schijnbare gelijkenissen
vb Frankrijk ~ België: zelfde Code Civil, zelfde politiek systeem ?
Als we het hebben over Frankrijk gaan er vaak sprongen gemaakt worden naar België omdat we meer
vertrouwd zijn met het Belgisch juridisch systeem. België en Frankrijk hebben heel lang dezelfde code
civil gehad en ondanks de hervormingen zijn die nog steeds heel erg verwant maar we hebben een
totaal ander politiek systeem. Als het bijvoorbeeld gaat over de hervorming van het procesrecht kan
dat in Frankrijk par ordonance, door beslissing van de uitvoerende macht. Bij ons is dat overgehouden
aan de wetgever
vb Verenigd Koninkrijk ~ Verenigde Staten: zelfde terminologie, zelfde macht rechter ?
Zij delen soms dezelfde terminologie maar daar kan soms iets helemaal anders achter zitten. Supreme
court in de VS heeft de bevoegdheid om wetten te toetsen aan de grondwet, bij het VK kan dat niet
want er is geen geschreven grondwet.
Vb Duitsland ~ Verenigde Staten: federaal systeem, zelfde soort president ?
Duitsland en de VS zijn allebei een federatie maar de Duitse president is veel minder machtig.
▪ Algemene kenmerken
4
, vb regio’s Frankrijk ↔Duitsland < groter onderscheid centraal ↔federaal
Als we het hebben over regio’s in Frankrijk mogen we dat niet vergelijken met regio’s in Duitsland, in
Duitsland kunnen de regio’s hun eigen bevoegdheid autonoom uitoefenen, in Frankrijk zijn ze
ondergeschikt aan het centrale gezag, Frankrijk is een gecentraliseerd land.
Hannah Arend is een journaliste, filosofe die na de tweede wereldoorlog heel beroemd is geworden
en naar wie de universiteit Antwerpen en de VUB hun instituut hebben genoemd dat ze hebben
opgericht in Mechelen.
Ze zegt dat Amerika geen natiestaat is, een land zoals België of Frankrijk waar de macht uitgaat van
één pot burgers die allemaal geacht worden om gelijk te zijn. Eén parlement maakt de wet voor hen
en past die geleidelijk toe over een heel territorium. In de VS is dat niet zo, de verschillende staten
hebben hun eigen parlement en bevoegdheden en de identiteit van de VS is het samenvoegen van een
aantal puzzelstukjes. Dat heeft ook te maken met migratie vanuit Europa en vanuit Azië. De
Europeanen hebben er moeite mee om te snappen dat Amerika geen natiestaat is. Die kennen
Duitsland, Nederland, Frankrijk, Italië als aparte entiteiten; in de VS is het niet zo, er is geen
gemeenschappelijk erfgoed, geen oorspronkelijke bewoners maar burgers die worden gedefinieerd
door het aanvaarden van de grondwet. Dat concept van burgerschap is nieuw met de revoluties van
de late 18e eeuw, voor de revoluties ben je onderdaan, onderwerpen aan de soeverein. Vanuit Frans
en Duits oogpunt is de grondwet een stukje papier dat om de zoveel tijd verandert. De regimes
veranderen, in de VS is het regime stabiel en veranderen de mensen, in Frankrijk en Duitsland zijn de
mensen stabiel en veranderen de regimes. In de VS is de grondwet iets heilig, een herinnering aan een
symbolisch startmoment.
WAAROM FRANKRIJK EERST?
▪ Dichtste/belangrijkste buurland
▪ Franse overheersing 1795-1815
→Wetboeken
→Rechtbanken
→Provincies, gemeenten
→Taal
Wij maken de stap van het ancien regime, van de versnippering van het gewoonterecht, van de
soevereiniteit van de vorst, de standenvertegenwoordiging, naar de moderne tijd. In 1795 is alle Franse
5
, revolutionaire wetgeving bij ons van toepassing. De fransen veranderen de organisatie van onze
rechtbanken, voeren wetboeken in… Ze brengen ook de dominantie van het frans mee als rechtstaal.
▪ Politiek laboratorium
→Radicale opties, radicale reacties
→ Veel verschillende modellen
Frankrijk heeft heel veel modellen in 1 land, dat is heel interessant want al die verschillende ideeën en
modellen komen we ook tegen in andere contexten. Die kunnen vasthangen aan politieke opties zowel
links als rechts.
▪ Wereldwijde uitstraling (19E)
→ Verlichting
→Universele waarden
Frankrijk gelooft dat het een wereldwijde missie heeft om de waarden van de republiek en de
verlichting uit te dragen en op dat vlak is het voor ons dus ook heel interessant.
Cursustekst (125 p.)
▪ Uitgebreider dan wat in de les gezien 5. Grondwet van het jaar III (1795)
wordt 6. Consulaat (1799)
→ terugvalbasis 7. Keizerrijk (1804)
→ naslag 8. Restauratie (1814 -1815)
▪ Structuur: chronologisch 9. Julimonarchie (1830)
1. Revolutie 10. Tweede Republiek (1848)
2. Constitutionele monarchie (1791) 11. Tweede Keizerrijk (1852)
3. Conventie - Grondwet van het jaar I (1792) 12. Derde Republiek (1871/1875)
4. Comité de Salut Public (1793 – 1794) 13. Vierde Republiek (1946)
14. Vijfde Republiek (1958)
Structuur:
1. Van 1789 tot 1848: experimenten
2. Van 1848 tot 1875: pogingen tot synthese
3. Van 1875 tot 1958: parlementaire regimes
6
