Inhoudstafel
Hoofdstuk 1: De Founding Fathers; Europa op zoek naar vrede 2
1. Federalisme 3
2. Functionalisme 6
3. Transactionalisme 9
Hoofdstuk 2: Het Neofunctionalisme; de goocheltruc van Ernst Haas 12
Hoofdstuk 3: Het einde van de Europese “integratie” theorieën? 19
1. Het intergouvernementalisme: de logica van de diversiteit 19
2. Complexe interdependentie en samenwerking in Europa 21
3. Een marxistische lezing van het Europese project 22
Hoofdstuk 4: Het grote debat; Neofunctionalisme en Inter-
Gouvernementalisme heruitgevonden 24
1. Neofunctionalism Strikes Back: het Supranationaal Institutionalisme 25
2. Het Neofederalisme en de staat van Europa 29
3. The Return of Realism; het Liberaal-Intergouvernementalisme 31
Hoofdstuk 5: Het Nieuw-Institutionalisme; Institutions Matter 36
1. Rationele Keuze-Institutionalisme: We Live in a Material World 37
2. Historisch Institutionalisme: man zoekt hond 42
3. De Joint-Decision Trap: moeten maar niet kunnen 44
Hoofdstuk 6: Het Sociaal-Constructivisme; nieuwe vragen,
oude methoden? 45
1. And Now for Something Completely Different? 45
2. Gematigd en Radicaal Constructivisme 48
3. Constructivisme toegepast op de Europese Unie 50
Hoofdstuk 7: Wat is Europa: Politics as Usual, of Multi-
Level Governance? 52
1. Het Comparativisme: Europa als politiek systeem 52
2. Multi-Level Governance en beleidsnetwerken 53
3. Europa als Regulatorische Staat 55
Hoofdstuk 8: Het Sociaaleconomische Debat: gaat Europa
naar links of naar rechts? 58
1. Neomarxistische analyses: sociale doelstellingen in Europa 59
2. Het Europees Sociaal Model? De fundamentele asymmetrie in Europa 61
Hoofdstuk 9: Het Democratisch Deficit van Europa: mythe,
realiteit of utopie? 63
1. Inputdemocratie via de parlementaire piste 63
2. Outputdemocratie in de Europese regulatorische staat 65
3. Procesdemocratie in een Multi-Level Governance-systeem 66
4. Politiek Conflict en democratie 67
, 2.
Hoofdstuk 1: De Founding Fathers; Europa op zoek
naar vrede
Pluralistische benaderingen, met als doel vrede in Europa te realiseren
o Pretheoretisch en normatief
Focust op regionale integratie op het algemeen, niet specifiek op
Europese integratie
Nog niet erg gesofisticeerde theorievorming
o Deze theorieën staan zeer kritisch t.o.v. de EU
Federalisme: EU is een slap aftreksel
Functionalisme: EU is een platform voor machtsspelletjes
Transactionalisme: te grote obsessie met formele instituties
, 3.
1. Federalisme
- Ontstaan
o Coudenhove-Kalergi’s Pan-Europa (1923)
Europa zou een wereldmacht kunnen worden, maar vreesde verscheurd
te worden door nationalisme
Landen moeten zich hierom verenigen in een Europese federatie, om zo
de vrede te handhaven
Bepleitte een Frans-Duitse gemeenschap van kolen en staal
Was voorzitter van de eerste Europese parlementaire unie
< de Afrikaanse koloniën van Frankrijk en Duitsland zouden ook bij
deze unie horen
o Briand-Memorandum (1930)
Bepleitte oprichting van een “Europese Unie” en een gemeenschap van
kolen en staal, ten dienste van Frans-Duitse vrede
o Altiero Spinelli’s Ventotene Manifesto (1941)
Benadrukte de legitimiteitscrisis van de natiestaat
Zijn ideeën zouden na WOII toenemen in populariteit
o Eerste politieke verwezenlijking: Raad van Europa (1948)
< zou niet uitgroeien tot een politieke federatie; houdt zich nog wel
bezig met mensenrechten
< na mislukking Europese Defensiegemeenschap en Europese Politieke
Gemeenschap was het federalistische pad doodgelopen
> voortaan zou integratie via neofunctionalistische weg verlopen
o Impact op hedendaagse politieke debat
Belangrijk referentiepunt in het debat over de toekomst van de EU, bij
voor- en tegenstanders van een federatie en/of “meer Europa” in het
algemeen
Federalisten grijpen elke crisis aan (terrorisme, Russisch imperialisme,
eurocrisis) om te pleiten voor een federatie
< geen eenduidige en heldere definitie; deze vaagheid en elasticiteit
verklaard wellicht de populariteit ervan
< roept ook verschillende connotaties op, afhankelijkheid van de
politieke cultuur
- Doelstellingen
o Machtsverdeling tussen het centrale en het nationale niveau
Verschillende Europese volkeren worden geïntegreerd in een politieke
gemeenschap, maar behouden wel een zekere mate van autonomie
, 4.
Focus op duidelijke juridische definiëring en afbakening van
bevoegdheden en machtsverdeling in een grondwet + de macht van
supranationale instellingen
< onenigheid over exacte bevoegdheidsverdeling
> men is het wel eens over het principe van subsidiariteit
Hamiltonmodel:
Federale overheid beschikt over de belangrijkste
kernbevoegdheden (defensie, buitenlands beleid, valuta, macro-
economisch beleid) oftewel hard politics
Staten buigen zich dan over de soft politics (onderwijs, zorg,
sociale zekerheid, infrastructuur)
Proudhonmodel:
Nadruk op lokale autonomie en decentralisatie, om zo de mens
te bevrijden uit de kapitalistische statenorde
o Democratische vertegenwoordiging
Natiestaten zijn hun legitimiteit kwijt; door oorlog, economische
depressie en met name totalitarisme
Democratische Europese federatie zal op meer legitimiteit kunnen
rekenen bij de bevolking; directe link tussen politiek en burger creëren
Primaat van de politiek; federatie moet opgericht worden door burgers,
i.p.v. diplomaten > economisch-technische aspecten zijn secundair
- Methodes
o Propaganda
Europese bevolking moet warm gemaakt worden voor een Europese
federatie, door het creëren van een Europees gemeenschapsgevoel
Hierbij wordt vaak gebruikgemaakt van symboliek, mythologie en
romantiek
> binnen de EU wordt vaak gedacht dat euroscepsis vooral het gevolg
is van slechte communicatie over het politieke project
o Critical junctures
Crises en/of problemen die de mogelijkheid bieden om Europa verder
te integreren, door een Europese oplossing te presenteren voor deze
crises/problemen (bijv. WOII, globalisering, eurocrisis)
o Onenigheid over de methode
Big Bang-revolutie:
Politici creëren met een enkele pennenstreek een Europese
grondwet en federatie
< deze methode is mislukt; zie mislukking EDG en EPG
Constitutionele methode:
Pan-Europese beweging genereert steun onder de bevolking, die
resulteert in een Europese grondwet
, 5.
< ook deze methode stuitte op haar beperkingen; zie afkeuring
van Europese Grondwet
Neofunctionalisme (federalism by installments):
Geleidelijk aan werkt men toe naar een politieke federatie, via
technisch-economische samenwerking
> dit is de dominante methode geworden na mislukken EDG en
EPG; o.a. Jean Monnet paste deze toe
< stuitte wel op verzet van radicale federalisten als Spinelli, die
de EEG en EU slappe aftreksels vonden
> spillover naar een politieke federatie zou volgens hen
uitblijven en de EU kon bovendien niet democratisch zijn
o Europese Grondwet
Mislukking hiervan leidde tot een nog meer functionalistisch discours
(“Europa van de projecten”)
> Europa blijft vooral een regulatorische staat, die zich hoofdzakelijk
bezighoudt met de soft politics en concrete projecten
< stuitte op kritiek van federalisten, volgens welk de EU zich ook zou
moeten buigen over de hard politics en een overkoepelende visie op de
toekomst van Europa zou moeten presenteren
- Kritieken
o Vrees voor nazistisch Europa
Men reproduceert de gevaren van de natiestaat (oorlog, nationalisme,
protectionisme) op Europees niveau; een federaal Europa is niet per se
een pacifistisch Europa
Men creëert enerzijds een Europese identiteit, terwijl anderzijds niet-
Europese landen en volkeren als bedreiging worden gezien
Hoewel de EU lange tijd vooral een civiele macht was in de wereld-
politiek, begint men langzaam toe te werken naar een Europees leger >
angst voor een oorlogszuchtig Europa blijft bij sommigen bestaan
o Democratisch deficit
Europese federatie zal verder afstaan van de bevolking; het is
twijfelachtig of zich een Europees natiegevoel zal gaan ontwikkelen
Bovendien is de legitimiteitscrisis van de natiestaat inmiddels opgelost,
door het herstel van de democratie en de uitbouw van de welvaartsstaat
na WOII
> de oprichting en ontwikkeling van de (functionalistische) EU heeft
dit evenwel mogelijk gemaakt
o Staatscentrische bril
Weinig originele visie, doordat het de blauwdruk van de natiestaat
simpelweg kopieert op Europees niveau
Wellicht zou een nieuw soort politieke constructie een beter idee zijn
< in de praktijk is de EU ook een unieke constructie geworden,
namelijk een systeem van multi-level governance / “Middeleeuws
imperium”
, 6.
o Niet wetenschappelijk onderzocht
Eerder een idealistisch (naïef?) project dan een wetenschappelijke
analyse van hoe zo’n federatie opgericht kan worden en hoe zij zou
functioneren
Weinig aandacht voor de politieke dynamieken achter de oprichting
van instituties
Men veronderstelt dat de publieke opinie gemakkelijk overtuigd kan
worden, gegeven de legitimiteitscrisis van de natiestaat
o Sociaaleconomische breuklijn?
Federalisten lijken te pretenderen dat een Europese federatie een
politiek neutraal project is
Er bestaat ideologische verdeeldheid tussen linkse (Spinelli) en rechtse
(Verhofstadt) federalisten
In politieke manifesten worden evenwel geen duidelijke keuzes
gemaakt voor het economisch beleid
2. Functionalisme
- Form Follows Function
o Doelstellingen: welvaart en vrede
Politieke instellingen moeten ten dienste staan van deze menselijke
doelen
Fabianisme: sociaaldemocratische planning van de economie (Keynes)
Een soevereine politieke constructie, die een groot deel van de
bevoegdheden centraliseert op een enkel beleidsniveau, is hiervoor
ongeschikt
Dit is namelijk niet functioneel, doordat men eerst een politieke
constructie optuigt, om daar vervolgens bepaalde functies aan toe te
wijzen, waarbij politiek-ideologische motieven de boventoon voeren
(function follows form)
o Nationale staat?
Staten zijn niet langer in staat om welvaart en vrede te handhaven, om
drie redenen:
1: de staat wordt nu gedomineerd door belangen en ideologieën; er
wordt politieke koehandel gespeeld, waarbij beleidsterreinen worden
uitgeruild tussen verschillende politieke facties; het dienen van de mens
en haar behoeften komt op de tweede plaats
2: de schaal van de staat is niet langer toereikend om bepaalde
problemen aan te pakken; een internationale of lokale aanpak is in veel
gevallen beter
3: iedere territoriale verdeling van de mensheid zal vroeg of laat
resulteren in protectionisme en oorlog
o Europese federatie?
, 7.
Nadelen van de staat worden gereproduceerd op Europees niveau; ook
hier loopt men tegen de problemen van politieke koehandel,
ontoereikende schaal en risico op oorlog aan
Enkel functionele samenwerking is toereikend, bijv. EGKS en
Euratom; maar geen territoriale constructie, zoals EEG en EU
Regionale integratie kan een obstakel vormen voor global governance;
het vastleggen van gedetailleerde regels en onderhandelingsposities op
regionaal niveau maakt het lastig om wereldwijde overeenkomsten te
sluiten
o Wereldregering?
Hiervoor gelden dezelfde problemen als voor de staat en een Europese
federatie; elke allesomvattende politieke gemeenschap wijst men af
Functionele organisaties op wereldniveau juicht men wel toe
- Het functionalistisch alternatief
o Lappendeken van functionele agentschappen
Per probleem moet men bekijken op welk niveau dit het beste kan
worden opgelost
Vervolgens creëert men een functioneel agentschap op dit niveau, dat
zich enkel bezighoudt met dit probleem en weer wordt afgeschaft
indien haar rol niet langer nodig is
> er bestaan dus geen vaste territoriale grenzen tussen beleidsniveaus,
enkel functionele grenzen; geen verwevenheid tussen beleidsterreinen
o Management committee government
Elk agentschap formuleert op rationele wijze wetten en regels voor het
eigen beleidsdomein
Duidelijk omschreven doelstellingen, die op pragmatische en flexibele
wijze worden uitgevoerd
Men houdt zich niet bezig met politiek en ideologie, enkel met
technische aspecten; hiertoe worden de agentschappen bemand door
experten, niet door politici
Outputdemocratie / working democracy (functionalisme)
Focus op de resultaten van het beleid; experts vervullen de
menselijke behoeften op rationele en technische wijze
Legitimiteit en democratisch gehalte komen op de tweede plaats
Inputdemocratie / voting democracy (federalisme)
Legitimiteit van instellingen en duidelijkheid van procedures
staat centraal; resultaten zijn hierbij secundair
, 8.
Belang van grondwetten, parlementen, verantwoording,
scheiding der machten en referenda
Federalisten juichten dit toe, maar functionalisten wijzen dit af;
inputdemocratie leidt tot politieke koehandel, wat de
functionaliteit in de kiem smoort
o Uniek perspectief
Eerste niet-marxistische theorie die een niet-staatscentrisch perspectief
innam; overstijgt het dichotome debat tussen nationalisme en
federalisme
Vertoont overeenkomsten met recentere benaderingen als multi-level
governance (H.7) en principal-agent (H.5)
o Hedendaagse relevantie
Het discours van de EU wisselt tussen enerzijds functionalistisch,
waarbij men focust op het boeken van concrete resultaten die de noden
van mensen dienen, waarbij de EU als het ideale beleidsniveau wordt
gepresenteerd…
…en anderzijds een politiek discours, dat de oprichting van een
politieke gemeenschap vooropstelt
Subsidiariteitsprincipe, dat voorschrijft om problemen op het juiste
bestuursniveau aan te pakken, is stevig ingebakken in het discours en
de verdragen van de EU
Versterkte samenwerking: in een toenemend aantal domeinen
participeren niet alle EU-lidstaten; tegelijkertijd doen niet-EU lidstaten
soms juist wel mee > leidt tot een meer functionalistische en minder
territoriale bevoegdheidsverdeling
Brexit: VK zal tot op zekere hoogte gelieerd blijven aan de EU; vanuit
een functionalistisch perspectief is Brexit dus geen ramp, doordat VK
en EU zullen blijven samenwerken in bepaalde domeinen
> versterkte samenwerking en Brexit nuanceren de dichotomie tussen
lidstaten en niet-lidstaten, op de manier zoals federalisten die vaak
schetsen
- Kritieken op het a-politieke gehalte van het functionalisme:
o Niet wetenschappelijk onderzocht
Quasi-darwinisme: assumptie dat functionele instellingen worden
opgericht en blijven bestaan en disfunctionele instellingen worden
afgeschaft
Wishful thinking: de redenen en omstandigheden waaronder politici
beslissen om functionele agentschappen op te richten of af te schaffen
worden niet gegeven; men gaat ervan uit dat dit zal gaan gebeuren,
omdat dit nou eenmaal rationeel is
Hierbij negeert men de politieke belangen en machtsverhoudingen die
gepaard gaan met de oprichting van instellingen
Politieke instellingen creëren onvermijdelijk een eigen agenda en zijn
nooit neutraal, waardoor ook functionele agentschappen zich
ontwikkelen tot politieke actoren
, 9.
< functionalisme blijft een politiek-normatieve visie, i.p.v. een
empirisch-wetenschappelijke theorie
o Sociaaleconomische breuklijn?
Niet enkel rationele en technische overwegingen spelen een rol in
politiek en administratie; ook ideeën en identiteiten spelen een
belangrijke rol in iedere politieke en ambtelijke context
Technische problemen bevatten ook een politieke dimensie; door de
onvermijdelijke schaarste aan middelen dient men prioriteiten te stellen
Gevaar voor verkokering: veel problemen vereisen een geïntegreerde
aanpak, i.p.v. een lappendeken aan beleidjes door afzonderlijke
agentschappen
o Democratisch deficit
Is outputdemocratie wel democratisch?
> democratic performance als indicator van democratie; men gaat
ervan uit dat functionele agentschappen die hun werk goed doen,
automatisch op steun van de bevolking kunnen rekenen
In hoeverre kunnen functionele agentschappen ter verantwoording
worden geroepen?
> volgens het functionalisme is democratische controle onwenselijk, uit
vrees dat hierbij politieke macht, propaganda, ideologieën en
deelbelangen de overhand gaan nemen
3. Transactionalisme
- Integratie volgens Deutsch
o Veiligheidsgemeenschap
Gemeenschap waarbinnen een consensus bestaat dat oorlog tussen de
leden onwenselijk en onhaalbaar is
Concentrische cirkels: een veiligheidsgemeenschap kan klein beginnen,
met een beperkt aantal leden, en zich vervolgens uitbreiden
Amalgamated security community
Geïntegreerde territoriale politieke gemeenschap; dit is het
federalistische doel
Volgens het transactionalisme werkt een te snelle integratie
conflict juist in de hand, waardoor deze constructie niet altijd de
beste optie is als middel tot vreedzame samenwerking
Pluralistic security community
, 10.
Veiligheidsgemeenschap die losstaat van instellingen, maar die
gestoeld is op gemeenschappelijke waarden en niet-
conflictueuze relaties
Focus op sociale en communicatieve aspecten, i.p.v. politieke
(federalisme) of technisch-economische (functionalisme)
Ideeën, identiteit en gemeenschapszin staan centraal
o Wetenschappelijke aanpak
Duidelijke definiëring en operationalisering van het concept van
integratie + precieze meting van het aantal transacties
Invloed van behaviorisme: men kan het gedrag van mensen nauwkeurig
meten
Integratie:
Het ontstaan van een gemeenschapsgevoel en het nastreven van
vreedzame verandering door dit gemeenschapsgevoel; oftewel,
de creatie van een veiligheidsgemeenschap
Men bekijkt eveneens hoe het proces van integratie zal
verlopen, i.t.t. federalisme en functionalisme
Gemeenschapsgevoel (sense of community):
Men is het erover eens dat oorlog onwenselijk en onhaalbaar is
en dat politiek conflict op vreedzame, geïnstitutionaliseerde
wijze dient te worden afgehandeld
Er dient een gemeenschappelijke Europese identiteit te ontstaan;
dit is de kern van regionale integratie
De oprichting van instellingen, territoriaal dan wel functioneel,
is van secundair belang
Vreedzame verandering (peaceful change):
Door dit gemeenschapsgevoel wordt vreedzame samenwerking
een gewoonte
> zodoende kan men eeuwige vrede waarborgen binnen deze
gemeenschap
Transacties:
Hoe meer transacties (sociale interactie en communicatie)
tussen leden van een gemeenschap plaatsvinden, in verhouding
met het aantal transacties met buitenstaanders, des te sterker is
het gemeenschapsgevoel tussen deze leden en des te duurzamer
is de veiligheidsgemeenschap
De oprichting van instituties is dus het gevolg van wederzijdse
interactie en communicatie, en niet omgekeerd
Hierom was volgens het transactionalisme de Europese
integratie al voltooid in 1957; sindsdien is het
gemeenschapsgevoel sterk genoeg voor de duurzaamheid van
de veiligheidsgemeenschap
Het Verdrag van Rome, evenals verdere Europese integratie,
was slechts de formeel-institutionele consolidatie hiervan
Definitie van macht
