Deontologie
Planning
1. Inleiding: Ethiek en deontologie
2. Wetgeving en Deontologische code
3. Wettelijk kader
4. Psychologencommissie: Titelbescherming en Deontologie
5. Ethisch reflecteren: stappenplan
6. Deontologie in psychotherapie
7. Deontologie en levenseinde
8. Deontologie in onderzoek
9. Bemiddeling en preventie op het werk
10. Deontologie in A&O context
11. Cases
12. Voorbeeldexamenvraag
1
,1. Trolley probleem
Voorbeeld: ingrijpen of niet? ZIE LINK
De bestuurder van een tram krijgt plots een beroerte,
waardoor de tram stuurloos wordt. De tram stevent
af op een groepje van 5 spoorwegarbeiders die
onherroepelijk zullen sterven als de tram op hun
spoor blijft. Een passagier kan door op een knop te
drukken de wissel veranderen zodat de trams
“slechts” 1 arbeider zal aanrijden. Wat moet die
passagier doen?
- Alternatieven:
• Ingrijpen is mensen levens redden maar ook schuldig aan de dood van 1 persoon.
• Niet ingrijpen is 5 slachtoffers, maar niemand schuldig?
- Wanneer de passagier op de knop drukt verandert zijn rol plots: anders heb je bv 5 doden op
je geweten à wat is nu erger? Probleem met ethiek
- Vaak kan je wel een keuze maken maar weet je niet op voorhand zeker hoe het gaat aflopen
à Gebruik maken van de uitkomst zal dus niet altijd mogelijk zijn.
- Persoon A kan een handeling verichten die vele mensen kan helpen, maar door dit te ontdoen
wordt persoon B onterecht geschaad.
à De vraag is dan: onder welke omstandigheden is het moreel juist voor persoon A om de rechten van
persoon B te schaden in functie van het welzijn van de groep?
1.1 TROLLEY PROBLEEM ALS EXPERIMENT
Deelnemers Wetgeving / Deontologie
à Verschillende reacties à Mag je zulk experiment doen?
à Impact à Wat zijn de grenzen?
à …
Onderzoeker Ethiek
à Onderwerp à Hoe ver wil/zou jij gaan?
à Voorbereiding à Hoe pak jij dit aan?
à Zorg à …
à …
Gevolgen van jouw aanpak
Ethisch comité à Voor de deelnemers
à Rol à Voor jezelf
à Overwegingen à Voor de maatschappij
à Reacties
à Het moet allemaal de moeite waard zijn!
2
,2. Inleiding: Deontologie en Ethiek
Ethiek:
- Grieks: èthos
- Gewoonte of zedelijke handeling of moraalwetenschap
- Een tak van de filosofie die zich bezighoudt met de kritische bezinning over het juiste handelen.
- Hier gaat het er dus om of je de knop gaat omdraaien of niet. Wat zijn dan de drijfveren die
mij in de ene of de andere richting sturen? Wat wij zelf gaan doen, daarom dus ook een stuk
jezelf leren kennen. Weten waartoe je geneigd ben van soort filosofie te volgen. Dat je dat van
jezelf weet, zodanig dat je daar ook naar kunt leven.
à Ethiek als een soort van houding, wat voor iemand ben jij?
Deontologie:
- Grieks: deon “plicht,” en logos, “rede”.
- Ethische stroming die uitgaat van absolute gedragsregels die vaak worden gesteld als normen.
- Eén soort van filosofie, waar we het eigenlijk hebben over regels, wetten.
à Ethiek die gedreven is door regels en wetten.
2.1 ETHIEK
Engel vs Duivel Voor vs Tegen à Om tot bepaalde keuzes te komen
Het klassieke trolley probleem: ZIE LINK
- Wat zijn de mogelijke alternatieven?
- Hier een dikke man van de brug duwen zodat
die de trein tegenhoudt (niet heel realisitisch)
à Persoon een duw geven is nog heel wat anders.
Personen gaan heel anders reageren wanneer er dat
lichamelijke contact is, dan wanneer gewoon een
mondelinge instructie wordt gegeven.
3
,2.1.1 Hoe bepaal je wat Goed <> Fout is … … ‘t is maar hoe je het beziet …
à Wat zijn de verschillende zaken die wij gebruiken om beslissingen te nemen over dat zou je eigenlijk
wel moeten doen, en dat zou je eigenlijk niet moeten doen?
“Goed” versus “Kwaad”
- Cultuur en religie: voorschriften en gedragsregels gebaseerd op mythes en gewoonten:
à We halen goed en kwaad uit deze voorschriften die komen uit levensbeschouwing, …
Bv. “Gij zult niet doden”
Veel overeenkomsten tussen religies, maar ook heel duidelijke verschillen!
• Boeddhisme: 5 voorschriften
• Christendom: 10 geboden
• Islam: Sharia
- Filosofie: Ethiek = rationele motivering van goed en kwaad en reflectie over normen
à Binnen de filosofie een aantal belangrijke strekkingen die voor ons toch wat begrip kunnen
geven.
• Enkele visies op “Goed <> kwaad”
o Deugdethiek
o Plichtethiek
o Gevolgenethiek
o Zorgethiek
o …
1) Deugdethiek
Keuzes maken in functie van « een goed mens zijn »
- Mensen moeten keuzes maken dat door die keuze te maken zij een goed mens zouden zijn.
- Kiezen voor het « juiste midden » van een bepaalde karaktereigenschap.
- Moedig zijn is de deugdelijke plaats (mooi om na te streven) tussen de twee extremen.
Lafheid Moed Roekeloosheid
Bijpassende filosofen
- Aristoteles
- Aquino
- Nietzsche
- Anscombe
- MacIntyre
4
,2) Deontologie
- Keuzes maken omdat ze juist zijn volgens jouw principes. Gedragsregels zijn absoluut, geen
uitzonderingen. Zo lang je je regels volgt, doe je goed.
- Deontologie is een tak in de filosofie waar het gaat over regels, principes. Die regels staan vast,
die zijn niet flexibel. Dat is een wet en daaraan moet je je houden. Als je de regel volgt is het
goed, ook al laat die regel je je zotte dingen doen.
- Bv. van knoppen van anderen mensen moet je afblijven (cfr trolley probleem). Dus met die
ethiek zou je in die situatie niets doen en steek je je handen achter je je rug en je blijft daar af.
- Bv Plichtethiek, plichtenleer
Bijpassende filosofen
- Kant
3) Utilisme of consequentialisme
- Keuzes maken om voor zoveel mogelijk mensen het beste resultaat te behalen. Zoveel
mogelijk « geluk » brengen.
- Typisch wat we daarjuist gezien hebben: wat is de juiste keuze? Dat is de keuze waaruit het
beste resultaat uit komt.
- Bv. in dit geval zouden de mensen wel het spoor moeten veranderen zodanig dat er 1 leven
wordt opgeofferd in tegenstelling tot 5 levens.
- Psychologisch gezien is dit een heel verschillend proces.
• Als je niet aan de knopjes komt kan je dat gaan rationaliseren door ‘dat is niet mijn
opgave’, ‘ik moest mij daar niet meer moeien’, ‘dat is niet mijn zaak’, ‘ik ben daar niet
verantwoordelijk voor’. Dat is de rationalisatie.
• Als jij wel aan het knopje draait dan doe je natuurlijk iets heel anders. Dan ben jij direct,
rechtstreeks verantwoordelijk voor de dood van die ene.
à Wordt in een rechtbank heel verschillend bekeken (niet verantwoordelijk vs heel
verantwoordelijk).
Bijpassende filosofen
- Bentham
- Mill
- David Hume
- Niccolò Machiavelli
- Henry Sidgwick
4) Zorgethiek
- Een goede keuze zorgt voor goede zorg voor de andere persoon (cliënt).
- Wat je doet moet zorgen voor een goede zorg voor de andere, voor de cliënt.
Bijpassende filosofen
- Ludwig Wittgenstein
- Martha Nussbaum
5
,Onder welke filosofische visie kan dit?
Radioactieve straling: omwille van genezing of omwille van de data
Total-body Irradiation (1960-1971)
• Defensie geïnteresseerd in effect van straling op soldaten.
• Mensen met terminale kanker kunnen mogelijk beter worden.
- Onderzoek naar het bestralen van kankerpatiënten, tijdens de oorlog.
- Patiënten werd gezegd dat straling hen mogelijk kon genezen.
- In die context onderzoek, waaruit blijkt dat hij een dubbele agenda had.
- Uit documenten blijkt dat men enkel gegevens wilde verzamelen over effect van straling op
mensen.
• Bv. Hoe lang kunnen soldaten nog leven vanaf ze bestraald zijn.
• Bv. Wanneer iets bestraald is vanaf wanneer mogen ze de soldaten daar naar binnen
sturen?
- Mortaliteit = 25%.
- Patiënten nog laatste hoop gegeven door bestraling, kregen een verschrikkelijk pijnlijk
levenseinde. Patiënten leden veel pijn, werden erg misselijk, werden verward, bloedden uit
open wonden en sommigen smeekten om behandeling te stoppen …
- Onderzoeker (dr Saenger) spoorde hen aan om toch voort te doen. Geen contact meer met
verpleegkundige om zo hen te kunnen blijven overtuigen van verder te blijven doen want dit
was zogezegd hun laatste hoop.
à Utilisme: het is dankzij die arts dat wij nu kunnen beschikken over een therapeutische bestraling bij
kankerpatiënten. Die arts heeft een medaille gekregen voor wetenschappelijke verdiensten.
2.2 DEONTOLOGIE
- Binnen deontologie zijn gevolgen ondergeschikt aan intenties.
- Handelen is moreel “goed” als de intentie overeenkomt met een correct ethisch motief, een
regel of plicht. à Je volgt de regels en dus is het oke.
- Staat tegenover:
• <> consequentialisme of utilisme waar de gevolgen van de daad centraal staan
• <> deugdenethiek die kijkt naar de aard van de agent ipv naar zijn daden
• <> zorgethiek waar de zorg voor anderen centraal staat ipv regels
- Immanuel Kant: bekende uitspraak:
"Handel zodanig dat je zou willen dat jouw stelregel verheven werd tot een universele
natuurwet.” à Typeert wat voor een soort redenering daarachter zit.
2.2.1 Deontologie = “plichtenleer”
- Grieks: deon, “plicht,” en logos, “rede”
- Deontologie is een ethische stroming die uitgaat van absolute gedragsregels die vaak worden
gesteld als normen.
6
, “Plichtethiek”: wat slecht is, is altijd slecht, ook als de uitkomst goed zou zijn, want er bestaat
geen "goed" als zodanig; het enige wat goed zou kunnen zijn is de intentie, de goede wil, en
die goede wil impliceert de aanvaarding van bepaalde morele wetten.
• Zo keuren deontologen bijvoorbeeld martelen af, ook als daar levens mee gered
kunnen worden.
• De morele wet kan op vele manieren weergegeven worden, maar komt altijd op
hetzelfde neer: een handeling is moreel als je kunt willen dat ieder ander op die manier
zou handelen.
Mag je gevangen martellen?
• Deontologisch: neen! Dit mag niet!
• Utilisme: ja! Hierdoor kan je misschien overvallen etc. gaan vermijden. Dus alle
middelen zijn goed.
à Kan leiden tot heel verschillende uitkomsten!
2.2.2 Mensenrechten = de basis voor deontologische regels
“Gouden regel” is vrij universeel:
Bejegen anderen zoals jij zelf door anderen bejegend wilt worden
- …
- Magna Carta (1215, NL)
- Déclaration des droits de l'homme et du citoyen (1789, NL)
- Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948)
2.2.3 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
Zie oa. art 1, 2, 3, 5, 8, 12, 13, 14, 16, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 29
- Mensenrechten: rechten die je hebt omdat je mens bent.
• Bv. vrijheid, gelijkwaardigheid, …
- Iedereen heeft recht op deze rechten, ze zijn universeel.
- Maar wat zijn die rechten? Volgens de VS zijn er 30 rechten die vallen onder mensenrechten. (‘the
universal declaration of human rights’).
- Heeft lang geduurd vooraleer we ze hadden.
7
,- Geschiedenis:
• Aangeboren gevoel voor regels à inherente rechten à mensenrechten.
• Een aantal landen waar het hier ook absoluut niet mee eens (groep moslimlanden die niet
meedoen en hun eigen wetten maken over mensenrechten).
• Iedereen is gelijk en moet dezelfde basisrechten hebben.
Mensenrechten: Universele verklaring van de rechten van de mens
(Algemene Vergadering van de Verenigde Naties,1948)
- Door vele landen goedgekeurd maar niet geïmplementeerd
- Derdewereldlanden vaak niet akkoord
• Als toenmalige kolonies hadden ze geen inspraak
• UVRM druist soms in tegen tradities (FGM)
- Islam verzette zich als godsdienst tegen de UVRM en kwam met eigen alternatief: Caïro-verklaring
van de mensenrechten in de Islam (1990)
• Grote overeenkomsten
• Maar ook opmerkelijke afwijkingen tov UVRM: Sharia staat boven elk ander principe. Vb
art 2, 5, 6, 9, 10, 12
- Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989 ; wettelijk in België sinds 1992)
- Andere landen die ook niet wilden meedoen (andere dan moslimlanden), werd voor vele gezien
als iets westers. Er waren heel wat landen in Europa die kolonies hadden, die kolonies werden
onafhankelijk. Die dagen die verklaring niet zitten want die druisten in tegen hun nationale
cultuur/gebruiken. Bv. vrouw besnijdenis.
• Godsdienstige wetten staan daar bovenop mensenrechten.
2.2.4 Deontologie in geneeskunde
Dingen zijn goed als ze de regel volgen, niet als ze een goede uitkomst geven.
Oudste voorbeeld van een deontologische code: eed van hippocrates (artseneed): tot op de dag van
vandaag nog zeer herkenbaar:
à Doe alleen de dingen waar je competent van bent.
à Wijkt af van wat we tegenwoordig verwachten.
Grieken: eed van Hipocrates
- "Ik zweer bij Apollon de genezer, bij Asclepius/ Hygieia en Panacea en neem alle goden en
godinnen tot getuige, om naar mijn beste oordeel en vermogen de volgende eed te houden:
- Ik zal naar mijn beste oordeel en vermogen en om bestwil mijner zieken hun een leefregel
voorschrijven en nooit iemand kwaad doen. Nooit zal ik, om iemand te gerieven, een dodelijk
middel voorschrijven of een raad geven, die, als hij wordt gevolgd, de dood tot gevolg heeft.
Nooit zal ik een vrouw een instrument voorschrijven om een miskraam op te wekken. Maar ik zal
de zuiverheid van mijn leven en mijn kunst bewaren. Het snijden van de steen zal ik nalaten, ook
als de ziekte duidelijk is; ik zal dit overlaten aan hen die hierin bekwaam zijn. In ieder huis waar ik
binnentreed, zal ik slechts komen in het belang van mijn patiënten.
- Mijn leermeester zal ik eren en liefhebben als mijn ouders; ik zal in gemeenschap met hem leven
en zo nodig mijn bezit met hem delen, de kunst leren zonder vergoeding en zonder dat daartoe
een schriftelijke belofte nodig is; aan mijn zonen, aan de zonen van mijn leermeester en aan de
8
, leerlingen die verklaard hebben zich aan de regelen van het beroep te zullen houden, aan hen allen
zal ik de grondslagen van de kunst leren.
- Al hetgeen mij ter kennis komt in de uitoefening van mijn beroep of in het dagelijks verkeer met
mensen en dat niet behoort te worden rondverteld, zal ik geheimhouden en niemand openbaren.
Moge ik, als ik deze eed getrouwelijk houd, vreugde vinden in mijn leven en in de uitoefening van
mijn kunst, maar moge het tegenovergestelde het geval zijn indien ik hem schend.
- Ik zal mij verre houden van iedere welbewuste slechte daad en van elke verleiding, in het
bijzonder van de geneugten der liefde met mannen of vrouwen, of zij vrij zijn of slaaf.”
Huidige artseneed in België
Beroepsgeheim
2.2.5 Geneeskunde & psychologie… ooit een moeilijk huwelijk …
- Oorspronkelijk KB van 10/11/1967 ivm uitoefening van gezondheidszorgberoepen stelde: “Enkel
houders van het diploma van arts zijn gerechtigd om geneeskunde te beoefenen”.
- Onwettige uitoefening van de geneeskunde (art 2)
= elke handeling gesteld door iemand die geen diploma van arts bezit en die tot doel heeft de
gezondheidstoestand van een menselijk wezen te onderzoeken of het opsporen van ziekten en
gebrekkigheden, hetzij het stellen van de diagnose, het instellen of uitvoeren van een
behandeling van een fysische of psychische, werkelijke of vermeende pathologische toestand.
è Als psycholoog de psychologie beoefenen was jarenlang, strikt genomen, onwettelijk! (voor de
wet van 04-04-2014)
- Belangrijke verandering in de wetgeving in 2014, daarvoor waren psychologen die hun job deden
onwettig aan handen. Er bestond dan enkel een wet op de geneeskunde. Psychologen stonden
hier niet in.
- Artsen speelden heel sterk de rol van wij zijn baas in alles wat te maken had met
gezondheidszorg. Alle andere beroepen schikten zich hiernaar.
- Paramedici zoals verpleegsters kwamen in een hiërarchische relatie met de artsen.
- Psychologen zagen die helemaal niet zitten. Heeft dan bijzonder lang geduurd en strijd geleverd
om voor psychologen een betere plaatst te krijgen voor de wet op de gezondheidszorg.
- Als je later in een praktijk komt met oudere dossiers in handen krijgt of patiënten die al lang in
het circuit zitten kunnen er bepaalde momenten zijn wat mensen normaal en niet normaal
vinden.
2.2.6 Deontologische code van psychologen (Belgisch Staatsblad ; Publicatie : 2014-05-16 ;
Numac : 2014011259)
- Alle erkende psychologen, ongeacht hun statuut, sector of arbeidsreglement, zijn juridisch
gebonden aan een deontologische beroepscode (https://www.compsy.be/deontologie-
wetgeving)
• Gedragsregels die erkende psychologen moeten respecteren.
• Leidraad voor een ethisch correcte beroepspraktijk.
9
