SOCIALE FILOSOFIE EN
ETHIEK
Inhoud
Examenvraag internationale uitwisseling.................................................................................................................4
1. Algemene inleiding................................................................................................................................................4
1.1 Indeling van de wijsbegeerte en de plaats van de sociale en ethische filosofie.............................................4
1.1.1 Factische problemen................................................................................................................................4
1.1.2 Kennistheoretische problemen................................................................................................................5
1.1.3 Ethische en politieke problemen..............................................................................................................6
1.1.4 Vanuit het perspectief van de mens........................................................................................................6
2. Inleiding: De Griekse polis.....................................................................................................................................7
2.1 Inleiding: polis en agora..................................................................................................................................7
2.2 Plato.................................................................................................................................................................8
2.3 Aristoteles........................................................................................................................................................9
2.4 Conclusie.......................................................................................................................................................10
3. De Verlichting......................................................................................................................................................10
3.1 Inleiding.........................................................................................................................................................10
3.2 Situering........................................................................................................................................................11
3.3 Kernvraag......................................................................................................................................................12
3.4 Grondslagen van het Verlichtingsdenken.....................................................................................................13
3.4.1 De technologische grondslagen.............................................................................................................13
3.4.2 Over de dominantie van culturen..........................................................................................................14
3.4.3 Antropologische gronslagen: Het Renaissance Humanisme.................................................................15
3.5 Historisch-filosofisch kader van het Verlichtingsdenken..............................................................................18
3.5.1 De Engelse Verlichting............................................................................................................................20
3.5.2 De Franse Verlichting.............................................................................................................................22
3.6 De Verlichting: essentie.................................................................................................................................23
3.6.1 Kennis is macht.......................................................................................................................................23
3.6.2 De logica van het bestaan......................................................................................................................23
3.6.3 Emancipatie............................................................................................................................................23
3.6.4 Vrijheid van denken en spreken.............................................................................................................23
3.6.5 Mensenrechten......................................................................................................................................24
3.7 De actualiteit van de Verlichting...................................................................................................................24
4. De moderne sociale filosofie...............................................................................................................................25
1
, 4.1 Thomas Hobbes: vrijheid en soevereiniteit..................................................................................................25
4.1.1 Inleiding..................................................................................................................................................25
4.1.2 Wat maakt het sociaal-politieke mogelijk?............................................................................................26
4.1.3 Waarom is het sociaal-politieke noodzakelijk?......................................................................................27
4.1.4 Voorwaarden voor vrede en veiligheid: wederkerigheid en een derde macht.....................................30
4.1.5 Hobbes over vrouwen en het gezin.......................................................................................................31
4.1.6 Hedendaagse interpretatie: het possessief individualisme...................................................................31
4.2 Jean Jacques Rousseau: het sociaal contract................................................................................................33
4.2.1 Inleiding..................................................................................................................................................33
4.2.2 De natuurtoestand.................................................................................................................................34
4.2.3 Het sociaal contract................................................................................................................................36
4.2.4 Beginselverklaring..................................................................................................................................37
4.2.5 Opvoeding..............................................................................................................................................39
4.2.6 Invloed van Rousseau.............................................................................................................................39
4.3 Alexis De Tocqueville: gelijkheid en vrijheid in de democratie.....................................................................40
4.3.1 Inleiding: John Locke en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog....................................................40
4.3.2 Alexis de Tocqueville: achtergrond en uitgangspunt.............................................................................43
4.3.3 Democratie als maatschappelijke toestand...........................................................................................45
4.3.4 Implicaties..............................................................................................................................................46
4.3.5 De tol van het gelijkheidsstreven...........................................................................................................48
4.3.6 Democratie als politieke vorm...............................................................................................................48
4.3.7 Besluit: vrijheid en gelijkheid in de democratie.....................................................................................50
4.4 Karl Marx.......................................................................................................................................................51
4.4.1 Dialectisch materialisme........................................................................................................................51
4.4.2 Historisch materialisme..........................................................................................................................53
4.4.3 Drie kritieken op het kapitalisme...........................................................................................................56
4.4.4 Zelfrealisatie...........................................................................................................................................58
5. De ethiek.............................................................................................................................................................58
5.1 Inleiding.........................................................................................................................................................58
5.1.1 Over vrijheid, regels en verantwoordelijkheid.......................................................................................58
5.1.2 Keuzes.....................................................................................................................................................60
5.1.3 Mensen zijn morele wezens...................................................................................................................60
5.1.4 De ethiek................................................................................................................................................61
5.1.5 Enkele begrippen....................................................................................................................................61
5.2 De deugdenethiek van Aristoteles................................................................................................................62
5.2.1 Inleiding..................................................................................................................................................62
5.2.2 Teleologische ethiek...............................................................................................................................63
2
, 5.2.3 Geluksethiek...........................................................................................................................................63
5.2.4 Deugdenethiek.......................................................................................................................................64
5.2.5 Politieke ethiek.......................................................................................................................................65
5.3 De utilitaristische ethiek................................................................................................................................66
5.3.1 Inleiding..................................................................................................................................................66
5.3.2 David Hume als wegbereider.................................................................................................................66
5.3.3 Het eigenlijke utilitarisme: Jeremy Bentham.........................................................................................68
5.4 De rationalistische plichtenethiek van Immanuel Kant................................................................................70
5.4.1 Inleiding..................................................................................................................................................70
5.4.2 Autonome ethiek....................................................................................................................................71
5.4.3 De goede wil...........................................................................................................................................72
5.4.4 Regels, wetten en plichten.....................................................................................................................72
5.4.5 Menselijke waardigheid.........................................................................................................................74
5.4.6 Kants racisme en seksisme.....................................................................................................................74
6. Recht, sociale filosofie en moraal.......................................................................................................................75
6.1 Inleiding.........................................................................................................................................................75
6.2 Natuurrecht en rechtspositivisme.................................................................................................................76
6.3 Wat zijn rechten?..........................................................................................................................................76
6.4 Mensenrechten.............................................................................................................................................77
7. Glossarium: enkele begrippen............................................................................................................................78
3
,EXAMENVRAAG INTERNATIONALE UITWISSELING
Bespreek op basis van de uitwisselingen de voorbereiding ervan je case zo accuraat mogelijk. Omschrijf en
situeer deze case, neem een standpunt in en beargumenteer dit standpunt -geef dus redenen aan waarom u
dit standpunt inneemt.
1. ALGEMENE INLEIDING
1.1 INDELING VAN DE WIJSBEGEERTE EN DE PLAATS VAN DE SOCIALE EN ETHISCHE FILOSOFIE
E. Vermeersch: “Historisch overzicht van de wijsbegeerte” (UGent)
Beïnvloedde studenten en maatschappelijk debat rond abortus en euthanasie
Omschreef filosofie als een wachtkamer voor de wetenschap, als een vorm van denken die problemen
behandelt die nog niet door de wetenschap opgelost zijn
Getuigt van (neo-)positivistische inslag met klemtoop op wetenschap
Getuigt van het verlichtingsideaal van “bemeestering” waarbij er een sterk geloof is in de kracht
van wetenschap en technologie / techniek
Historisch gezien: wijsbegeerte vorm van kennisverwerving die ontstaat wanneer men geen vrede meer neemt
met de mythische, magische en dogmatische aanpak (situering ontstaan: Oude Grieken)
1.1.1 FACTISCHE PROBLEMEN
Vraagt naar de oorsprong van alles wat bestaat
Metafysica
Twee deelgebieden
1.1.1.1 ALGEMENE METAFYSICA OF ONTOLOGIE
Waar het zijn vandaan komt
Wat is zijn? Wat is niet-zijn? Wat is worden?
Oorsprong algemene metafysica: Grieken (Anaximander, Parmenides, Anaximenes, Herakleitos en
later Plato)
20e eeuwse metafysicus: Heidegger (Waarom is er iets en niet veeleer niets?)
1.1.1.2 BIJZONDERE METAFYSICA
Vragen over specifieke aard van sommige aspecten van het zijn (= zijnden) of waar die vandaan komen
Bijzondere metafysica
Vragen zijn opgenomen door de wetenschappen
Drie domeinen van de bijzondere metafysica
1. Rationele kosmologie
Kosmos = wereld ; logos = leer
Bestudeert de basisstructuur van de wereld
Hoe steekt de wereld in elkaar? Is de wereld een geordend geheel of is er vooral chaos?
2. Rationele psychologie / antropologie
Vraag naar de essentie van de mens
4
, Wijsgerige antropologie (antropos = mens ; logos = leer)
Verlichting: vraag naar de onsterfelijkheid van de ziel
3. Rationele theologie
Theos = God ; logos = leer
Wijsgerige vraag naar God
Bestaat God? Hoe moeten we ons die God voorstellen? Kunnen we bewijzen dat God bestaat?
Vragen die wijzen op fundamentele problemen zoals theodicee (als God almachtig, algoed en
alwetend is, waarom is er dan zoveel lijden en onrechtvaardigheid in de wereld? antwoord: God
heeft het kwade niet geschapen, enkel het goede kwade is afwezigheid van het goede)
1.1.2 KENNISTHEORETISCHE PROBLEMEN
Verschillende deelgebieden
1.1.2.1 KENNISLEER EN EPISTEMOLOGIE
Moderniteit: metafysica vervangen door epistemologie
Oorzaak: na het ontstaan van de wetenschap (die wijze kennis oplevert over de wereld) laat men meer en
meer de vraag naar het zijn los
Wetenschap leert ons over de zijnden, nu stelt men vraag naar Wat is kennis? Hoe kunnen we zeker zijn dat
deze kennis waar is? Wie kent er eigenlijk?
Niet alleen kennis in vraag stellen, maar vooral diegene die kent (het kennende subject)
Belangrijkste historische figuren stellen alles in vraag (met als beginpunt de methodische twijfel van Descartes)
1.1.2.2 LOGICA
Vraag naar het geldige redeneren (“wetten” van het denken achterhalen)
Houdt zich niet bezig met “de wereld”, maar met het denken zelf
Vertrekt hierbij van aantal gegevens (premisses) en leidt dan via het gebruik van een regel, conclusies af uit die
gegevens
Voorbeeld: modus ponens
Als P, dan Q (= regel)
P (gegeven)
Q (conclusie)
P en Q kunnen door alles worden ingevuld (bv: als het regent, dan wordt de straat nat)
1.1.2.3 WETENSCHAPSFILOSOFIE
Met opkomst en versplintering van wetenschap, is wetenschapsfilosofie ontstaan
Bestudeert de wetenschap zelf (Hoe komt men tot wetenschappelijke ontdekking? Wet is een
wetenschappelijke revolutie?)
Versplintering: ipv wetenschap in het algemeen te bestuderen, bestuderen ze één bepaalde
wetenschap (populair: fysica, maar ook chemie, biologie, psychologie, sociale wetenschappen, …)
5
,1.1.3 ETHISCHE EN POLITIEKE PROBLEMEN
Sociale filosofie stelt vraag naar hoe wij mensen kunnen samenleven (hoe kan de maatschappij worden
georganiseerd?)
Vraag beantwoorden wanneer je specifiek mensbeeld en visie op ethiek kunt expliciteren
+ Ideeën over economie spelen grote rol bij het denken over organisatie van de samenleving!!
1.1.3.1 ETHIEK
Bestudeert de normen en waarden van het menselijk handelen
Stelt vraag naar wat goed en kwaad is, wat een plicht is, …
1.1.3.2 POLITIEK
Politieke (of sociale) filosofie stelt vraag hoe wij mensen kunnen samenleven (hoe de samenleving kan worden
georganiseerd)
1.1.3.3 ESTHETICA
Stelt de vraag naar wat schoon en lelijk is
1.1.4 VANUIT HET PERSPECTIEF VAN DE MENS
Sinds de Verlichting wordt de mens centraal gesteld in het denken
Verhouden bij nadenken over ethiek en wijze waarop we samenleving willen organiseren:
a) Mens
b) Mens mens
c) Mens natuur
Relatie a:
Zelfrelatie van de mens tot zichzelf
Studiegebied: ethiek
Wordt onderzocht hoe de mens zich ten aanzien van zichzelf kan gedragen
Verwijzen naar Kantiaanse vraag: “Wat moet ik doen?”
Vraag naar het eigen handelen
Relatie b:
Relatie tussen mensen is wederkerige afhankelijkheidsrelatie
Studiegebied: politieke of sociale filosofie
Mensen zijn op elkaar aangewezen om te kunnen overleven MAAR spelregels nodig (! Rechtsfilosofie)
Kernvraag: hoe kunnen we het beste samenleven?
Relatie c:
Relatie tussen mens en natuur is éénzijdige afhankelijkheidsrelatie
Mens is afhankelijk van natuur, maar niet omgekeerd
Studiegebied: economie
Economie bestudeert de wijze waarop mensen in hun behoeftes kunnen voorzien
6
, DEEL A: SOCIALE FILOSOFIE IN DE
MODERNE TIJD
2. INLEIDING: DE GRIEKSE POLIS
2.1 INLEIDING: POLIS EN AGORA
Grondslag van onze cultuur: gesitueerd in het Griekse denken
Ook voor het nadenken over de organisatie van de samenleving
Historische en economische omstandigheden spelen belangrijke rol in het denken van de Grieken + ethiek is
er nauw mee verweven
Oude Griekenland: polis staat centraal
Griekenland = verzameling van steden of stadstaten
o Athene, Sparta, Efeze, Thebe, …
Polis = stadsstaat = bepaalde wijze van organisatie van het openbaar leven
Agora = centrum van de Griekse polis
o Latijn: Forum (= markt of marktplein) handel drijven + spreken (= dubbele functie van
agora)
o Antieke agora: plek waar handel gedreven wordt + openbare redevoeringen en discussies
over zaken die de polis uitmaken (bv: bestuur van de polis, politieke leiding, rechtspraak, …)
Democratie (508 v.C. – 322 v.C.): beroemdste staatsvorm die Grieken introduceerden
o Belangrijke beslissingen werden door volwassen mannelijke leden van de polis gemaakt in
een volksvergadering
Vooral mannen in de agora
o Komen kopen en verkopen
o Voeren ook redevoeringen
Polis: wereld van de openbaarheid, publieke ruimte die voorbehouden was voor mannen
Oikos = huis = gemeenschap van mensen (= familie)
o Overleven van de familie staat centraal
o In oikos worden dingen geproduceerd die verkocht kunnen worden op de agora + brachten
dingen van de agora mee naar oikos
o Plaats van het “binnen”, het “verborgene” waar vrouwen, kinderen en slaven woonden
o Plaats waar levensonderhoud van de familie wordt voorzien (gericht op overleven) + ziekte,
dood, opvoeden en seksualiteit vinden er ook plaats
Economie (oikos = huis, nomos = wet)
o Context Grieken: huishoudkunde
Openbaarheid van de polis: hetgeen gebeurt, is voor iedereen toegankelijk
Man: brug tussen oikos en polis
o Man is een despoot (despotès) = de heer des huizes = heeft eindverantwoordelijkheid
Oikos en polis vermengen: despoot krijgt kwalijke betekenis
7
, 2.2 PLATO
Politeia (428 v.C. – 348 v.C.):
Belangrijkste werk van Plato
Aristoteles reageert tegen dat werk
Politeia = “De Staat”
Politeia = constitutie (betekenis van grondwet, maar ook rechtsorde)
Eén garantie voor vrede: staat waarin het principe van de gerechtigheid of rechtvaardigheid centraal
staat
Plato reageerde tegen democratische staatsvorm die hij in het toenmalig Athene zag: corrupt en
toenmalige machthebbers hadden zijn leermeester Socrates ter dood veroordeeld
In Politeia schetst Plato een ideale staat (= utopie, ou topos = geen plaats)
Voor utopie is geen plaats, maar kunnen volgens Plato stappen zetten richting de ideale wereld
Plato = revolutionair:
Zet zich af tegen toenmalige staatsvorm
Argumenteert via ideale principes
Revolutionair: alles moet op de schop, we gaan voor grote omwenteling
Revolutionairen willen mensen bevrijden uit hun ketenen
Allegorie van de grot is een metafoor:
o Mensen worden pas echt ontwikkeld – worden pas echt mens – wanneer ze van hun ketenen
bevrijd worden zodat ze de dingen echt kunnen zien en niet louter de schaduwen van de
dingen
o Proces is pijnlijk en zwaar: het licht is fel en de weg uit de grot is lang en zwaar
o Degene die slagen zullen waarheid en inzicht krijgen
Toepassen ordening van de staat: alle bestaande structuren afbreken en iets nieuws bouwen volgens de
principes van de ideale staat
Bevrijding en revolutie vinden gelijkenissen in het werk van Marx:
Ongeveer 2000 jaar later
Niet neerleggen bij bestaande onrechtvaardige situatie, moeten radicale ommezwaai maken
Hebben letterlijk het licht gezien (zie Plato’s grot), dus we hebben gelijk
Platoonse ideeën = idealen:
Zaken die nog niet gerealiseerd zijn, moeten we naar streven
Idealen zijn het goede én het ware
Probleem: hoe kunnen we de idealen realiseren
Politieke problemen worden gereduceerd tot technische kwesties
o We weten wat goed is – we hebben de waarheid van de ideeën gezien – de problemen die
oprijzen wanneer we deze ideeën willen realiseren zijn kwesties van technische kunde
laten oplossen door specialist
o Technocratie
o Gelijkenis in de 20e -eeuwse Oost-Europese “volksdemocratieën” (= dictaturen)
Gekenmerkt door starre en saaie bureaucratische systemen en bestuurlijke planning
8
