Samenvatting Kernthema’s van bestuurs- en
organisatiewetenschap
Overzicht van het vak en de colleges:
Opkomst organisatiesamenleving en bureaucratie
Het onderscheid tussen bestuurs- en organisatiewetenschap:
Wat is een organisatie?: Een organisatie ontstaat wanneer mensen samenwerken om een bepaald
eind of doel te bereiken. Dit kan plaatsvinden door bewuste activiteiten, spontane improvisatie of
een combinatie van beide, maar het is altijd afhankelijk van gecoördineerde actie. De
coördinatie van menselijke belangen en activiteiten kan variëren van eenvoudig tot enorm complex, en
de doelstellingen ervan kunnen variëren van alledaags tot exotisch.
,De kenmerken van een organisatie in de 20e eeuw, was ‘BIG BUSINESS’ voor die tijd:
Managerial revolution: plotseling werden bestuurders heel belangrijk. Het succes van een
organisatie was afhankelijk van goed leiderschap.
De betekenis van standen, familie, dorpsgemeenschap, kerk, religie en landbouw namen af en de
grootschalige industrie, loonarbeid, grote steden, markteconomie en wetenschap kwamen op. Er
waren drie kenmerken voor de overgang van de traditionele standensamenleving naar de moderne
‘gereorganiseerde samenleving’:
▪ Differentiatie en machtsconcentratie = opsplitsing van activiteiten door specifieke
mensen/groepen die aan aparte organisaties worden gekoppeld en centraal geleid worden.
o Er ontstond als het ware een soort Eiffeltoren in de samenleving; een opsplitsing van
hiërarchie en arbeidsactiviteiten, zowel horizontaal als verticaal.
▪ Commodificatie of ‘verwaring’= activiteiten en hun opbrengst worden afgemeten/toegekend
aan het geld dat ze opbrengen en teruggebracht tot ‘waren’ die op de markt verhandeld
kunnen worden. Ook arbeid is een koopwaar op de arbeidsmarkt en wordt verricht in ruil voor
loon.
o Activiteiten en hun opbrengst worden opeens geld waard. Het ruilen van goederen of
diensten werd vervangen door er een bepaalde waarde aan te hangen in de vorm van
geld.
▪ Rationalisatie (typisch Weber) = het ordenen en organiseren van de werkelijkheid om haar
beheersbaar te maken, waarmee ons denken en handelen steeds meer onderworpen worden
aan berekening, beredenering en beheersing.
Weber:
▪ Laten we kijken wat we moeten doen om ervoor te zorgen dat alles soepel verloopt. Het
moet allemaal soepel, efficiënt en handig verlopen anders wordt het proces verstoord.
Iets wat het proces verstoord is irrationeel, alles wat het proces bevorderd is rationeel.
Deze punten komen voor in de sociologische theorieën van Karl Marx, Emile Durkheim en Max Weber
1.1. Max Weber (1864 – 1920) l Theoreticus/wetenschapper – kritisch
afstandelijk
Gehoorzaamheid kwam vanwege hun karakteristieke mogelijkheid om de toewijding en
gehoorzaamheid van anderen te inspireren. Autoriteit zou dus van traditie kunnen komen; je
gehoorzaamt omdat dat gewoon zo hoort en dat altijd zo geweest is (middeleeuwse kerk). Volgens
Weber werden vormen van autoriteit - waarbij traditie en gehoorzaamheid centraal staat - steeds meer
verdrongen door rationalisme. Hier werd gehoorzaamheid beveiligd door middel van een soort eerlijk
proces: formeel, logisch en met redenen omkleed. Het is niet meer willekeurig, maar vanuit een
systeem. Wetten worden besloten, gecodificeerd en toegepast op alle burgers. Binnen organisaties
neemt deze autoriteit de vorm aan van regels, procedures en verplichtingen.
Vanuit het rationalisme is een organisatie iets dat wordt bepaald door regels en een reeks
hiërarchische verhoudingen = een bureaucratie. De banen van mensen werden gedefinieerd en later
herdefinieerd. Alles werd door middel van regels vastgelegd om ervoor te zorgen dat het werk zo
,efficiënt mogelijk gedaan werd. Je werkt in opdracht van degene boven je in de hiërarchie en
rapporteert naar hun. Daarnaast verdween willekeur, de aanstelling voor een baan en promotie waren
strikt gebaseerd op ervaring en kwalificaties.
Machine metafoor bureaucratie = ‘organisaties zijn ingericht om maximale output te leveren met
minimale kosten.’
1.1.1. Max Weber’s ideaaltype van de bureaucratie
▪ Horizontale differentiatie (vastgelegde taken en titels)
▪ Verticale differentiatie (bevoegdheden o.b.v. hiërarchie)
▪ Standaardisatie: taakuitvoering aan de hand van regels
▪ Zakelijke uitoefening van regels, zonder vriendjespolitiek (nepotisme)
▪ Aanstellingen op grond van kwalificaties en prestaties.
Meritocratie: het gaat om wat men kan, niet om wie men kent.
Nepotisme en meritocratie waren twee zaken die Weber toevoegde aan Taylor’s scientific
management/bureaucratie ideaal.
Weber zag modernisering als een proces van rationalisering, daarbij waren de volgende punten
belangrijk:
▪ Doel rationeel handelen i.p.v. waarde rationeel handelen
▪ Snel proberen het doel te behalen
▪ Waarden waren niet zo heel belangrijk
▪ Formele rationaliteit i.p.v. informeel handelen
▪ Calculerend handelen, emoties zijn niet belangrijk, het formele plaatje wel.
▪ Rationeel gezag op basis van bepaalde deskundigheid en procedures
Formeel rationeel = berekenbaar. Men doet ‘het gewoon zonder vragen te stellen en waarde toe te
kennen.
Substantieel -/ waarde rationeel = handelen op manier dat intrinsiek waardevol is. Doel wordt voor
ogen gehouden.
1.1.2. Kritieken
▪ Goal displacement → Volgens Merton hebben bureaucratieën de neiging om te ontaarden in
een situatie waarin het middel belangrijker wordt dan het doel
▪ Bureaucratie is bekritiseerd voor het dehumaniseren (ontmenselijken van mensen). In het
ideaaltype van bureaucratie zijn mensen niet meer dan onderdelen van een goed-geoliede
machine zonder passie, vooroordelen en persoonlijkheid.
▪ Managers in een bureaucratie benoemen graag diegenen met dezelfde achtergrond, geslacht
en educatie hebben.
▪ Te veel regels waardoor ze niet worden opgevolgd → mock bureaucratie
▪ Inflexibel
▪ Inefficient en stroperig, kost allemaal veel tijd om via allerlei procedures werk te verrichten.
▪ Beperkte rationaliteit (doelrationeel)
, ▪ Beperkte moraliteit (waarderationeel)
1.1.3. Wat is rationaliteit?
De rationaliteit van bureaucratie ligt in het systeem van regels, niet in het oordeel van individuen.
Bureaucratieën zijn formeel rationeel (= handelen dat berekenbaar/voorspelbaar is), maar niet
substantief rationeel (= handelen dat intrinsiek waardevol is, doelen worden voortdurend
gemonitord). Ze geven niets over ethiek en proberen volgens Weber enkel zo efficiënt mogelijk het
werk gedaan te krijgen. Echter gaat het bij een bureaucratie wel over eerlijkheid.
1.1.4. Tot slot
Er is een kloof tussen de formele en de informele organisatie. De formele organisatie van regels,
procedures en verplichtingen is niet hetzelfde als de organisatie zelf. De organisatie zelf is vooral wat
daadwerkelijk gebeurd.
Wat in organisaties gedaan wordt, zal altijd de mogelijkheid met zich dragen om bedoelde of
onbedoelde gevolgen te hebben.
Volgens Grey bestaat het management grotendeels uit het omgaan met onbedoelde gevolgen van
voorgaande daden. Er kan gezegd worden dat management – en organisaties in het algemeen –
eeuwig faalt omdat de doelen nooit echt bereikt zijn.
Wat mensen doen binnen een organisatie wordt bepaal door regels, procedures en normen, maar die
regels zullen enkel blijven bestaan en ontwikkelen dankzij de acties, keuzes en het gedrag van
individuen. De problemen van onvoorspelbaarheid, doelverplaatsing en onbedoelde gevolgen zijn de
onherleidbare kern van organisatie. De ironie is dat deze effecten behandeld worden als een nieuw
probleem, dat vraagt om nieuwe doelen, nieuwe maatregelen, nieuwe manieren van denken die op
hun beurt weer onbedoelde gevolgen hebben. Volgens Grey, moeten we maar gewoon de
onbedoelde gevolgen accepteren. Het erkennen van de problemen brengt ons ver vooruit.
Onbedoelde gevolgen zullen altijd met ons zijn, maar sommige zijn meer onvoorzienbaar dan
anderen.
1.2. F. Taylor (Scientific management / Taylorisme) l 1856 - 1917
Weber kende Taylor en beschouwde zijn werk als symbool voor de opmars van gerationaliseerde
organisatie. Scientific management:
▪ Standaardisatie (van werkprocessen) en formalisatie (gedrag, regels). -rationalisatie (van
Weber)
▪ Formeel vastleggen taken en duur uitvoering
▪ Selectie en scholing
▪ Horizontale en verticale arbeidsverdeling/differentiatie – differentiatie en
machtsconcentratie (van Weber): Horizontaal =allemaal van hetzelfde niveau: bijvoorbeeld
allemaal uitvoerders of allemaal managers. Opsplitsing in deeltaken
Verticaal = de machtsverdeling, top management, midden management en uitvoerders
bijvoorbeeld. Dit geeft de hiërarchie in een organisatie weer. Commanderen, controleren en
constant toezicht houden.
▪ Scheiding tussen denken en doen.
▪ Prestatieloon – commodificatie (van Weber): Ben je productief of werk je snel, dan krijg je
meer uitbetaald.
