Filosofie: de herontdekking van de relationele mens
Type mensbeelden
1. Idealistische mensbeelden
2. materialistische mensbeelden
3. Relationele mensbeelden
Inleiding
Filosofie stelt de vraag naar grond p10
Aristoteles
Grond: het eerste waarvandaan iets is, iets ontstaat of gekend wordt.
- Grond = biedt de meest fundamentele verklaring voor datgene wat is.
zie metafoor bijenzwerm p 10
Voorbeeld afwassen p 11: ‘God’ = fundament want er is geen dieper
argument meer te vinden, de vragen houden op, er is eenduidigheid
Totale en relationele gronden p12
Zoektocht naar een antwoord op dubbelzinnigheid
2 gronden: totale en relationele gronden
Totale grond
Totale grond: het claimt de mens totaal te kunnen verklaren
Bv: God, de natuur, het volk,…
- Onbetwistbaar omdat hij vanuit zichzelf de waarheid toont
- Absoluut: losgemaakt van elke tijd en ruimte, het verklaart het
verleden, heden en toekomst én dit voor het totale heelal
Elk totalitair antwoord: lost de vraag naar onze dubbelzinnigheid op
Relationele grond
Relationele grond: verklaart, bepaalt dat wat is slechts voor een deel.
Fundamentele consequentie: we zijn dus ook voor een deel onbepaald
Verklaring: We zijn deels bepaald omdat er iets in ons leven zich
opdringt. Het bepaalt ons. Maar datgene wat me bepaalt is niet ten volle,
er is een leegte.
1
,- ‘toeval’ is een deel van ons leven
- We zijn voor een deel bepaald én voor een deel onbepaald, er zijn
maar tot op een zekere hoogte argumenten
- een laatste totale beslissende verklaring
Misverstand over het bepaalde en het onbepaald
- Het is fout om ze zomaar naast elkaar te zetten
Het bepaalde Het onbepaalde
- Het is niet zwart-wit
Hun verhouding is zoals een continuüm: beide zijn min of meer met
elkaar verbonden, alsook min of meer van elkaar gescheiden.
- We gebruiken het begrip: ‘relatie’
Deel 1 Totalitaire mensbeelden
2 subgroepen:
1. Idealistische verklaringen: verklaren de mens totaal vanuit een
geestelijk principe
Idealisme: staat voor het ideële, het geestelijke, het bewustzijn
Bv: Goddelijke verklaringen
Namen: Descartes, Sartre
2. Materialistische verklaringen: verklaren de mens totaal vanuit een
materieel principe
Bv: biologie: de mens is te verklaren vanuit zijn natuur
breinwetenschappen: de mens is te verklaren vanuit zijn brein
Nog andere materialistische verklaringen: zoals sociaal- economische
verklaringen
Hoofdstuk 1: idealistische mensbeelden
A. Sartre over de mens: ‘ik maak totaal mezelf’
1ste mogelijke idealistische verklaring voor de mens: het
individualisme
Individualisme: dat wat de mens verklaart is zijn individualiteit, het zelf
”Elk moet nu maar leren om op eigen benen te staan.” –
hedendaagse politieke slagzin
2
,De overheid trekt zich als zorgende instantie terug en bouwt allerhande
sociale ondersteuning af.
Waarop steunt individualisme?
Historisch
Eerst: mensen zitten gevangen in traditionele collectieve structuren die
hen het zwijgen oplegden. Er was sprake van een traditionele
klassenmaatschappij die dwingend religieus en veelal nationalistisch was
gelegitimeerd.
- 1 volk, 1 godsdienst, 1 rijk, 1 taal, 1 vlag,…
Gevolg: zeer verstikkend
1960: gebroken met een dominante patriarchale maatschappij
Verklaring: de verschrikking van de oorlog toonde dat het traditionele
patriarchale model niet werkte.
DUS: inzetten op emancipatie! → het devies groeide, elk individu moet
leren om zelf na te denken, keuzes te maken,…
Gevolg: er ontstaat ruimte voor het individu
Hoe fundeert men die emancipatie en het ermee verbonden idee
van individuele vrijheid: totalitair of relationeel?
Jean-Paul Sartre (1905-1980)
- links politiek activist
Zijn activisme: is een verzet tegen het oude patriarchale conservatisme
- geeft ruimte aan het individu en de menselijke vrijheid → 1960 is zijn
hoogtepunt
“Hij kan alleen iets worden, en dan zal hij zijn wat hij van zichzelf maakt.
Er bestaat dus niet zoiets als de menselijke natuur, want er is geen God
die zich die natuur denken kan. De mens is niet alleen zoals hij zichzelf
denkt, maar ook zoals hij zichzelf wil, en zoals hij zichzelf ontwerpt nu hij
er eenmaal is, zoals hij wil worden nu hij eenmaal bestaat; de mens is
niets anders dan wat hij van zichzelf maakt.”
Wat staat centraal?
Natuur en vrijheid
Natuur
Natuur = God → hij maakt komaf met de oude christelijk-religieus
gelegitimeerde sociale orde
Natuur vroeger: argument om het volk alles op te leggen (bv:
legerdienst) en om van alles te verbieden (bv: abortus)
3
,‘God en natuur binden ons totaal’
→ Sartre schuift dit aan de kant, hij schuift de natuur volledig aan de
kant
Gevolg: als de mens geen natuur heeft, is hij in de grond immers een
niet-natuurlijk wezen. Is dit houdbaar?
Vrijheid
Sartre maakt terecht ruimte voor de menselijke vrijheid, mens =
individu
Elk mens heeft een zelfbewustzijn: ‘ik’, beslissingen nemen en richting
geven aan zijn leven
‘Ik bepaal vanuit mezelf wat ik word en voorbij mezelf is er geen dieper
argument te vinden.’
De link met de hedendaagse cultuur p21
De ‘filosofie van het ik’ beschrijft de hedendaagse consument.
- recht op gelijk welke begeerte → moet wel kunnen betalen → hiervoor
werken → werken = kwestie van wil → wie werkt = rechten
Voorbeeld: Leverancier te laat p 21
‘Ik ben zuiver en alleen de oorzaak of de grond van al wat ik
denk en doe.’
Als ik de enige ben die mijn leven bepaal, dan is er nooit iets dat invloed
heeft op mijn leven.
Alles wat mij overkomt is enkel door mij bepaald.
Is er dan nog een ander?
Het is ondubbelzinnig, Het leven van een totalitaire individualist kent maar
1 logica.
Zijn leven is mono-logisch → hij is ondubbelzinnig zichzelf
Is dit vol te houden?
Sommigen verdedigen dit totalitair individualisme en zeggen dat er wel
een andere is maar dat tussen zichzelf en de andere een onoverbrugbare
kloof aanwezig is.
MAAR! Ook de diepste kloof kent ergens een gedeelde grond.
4
,Kortom
Als ik zuiver en alleen de grond van mijn wereld ben, ben ik noodzakelijk
helemaal alleen. Elk verschil of relatie tussen mij en de wereld valt weg.
- ‘ik=ik=ik,…’
Gevolg? We stoten op een eindeloze zelfreferentie
Psychiater Dirk De Wachter
Naam: ‘De cultuur van de ikkigheid’
→ Doet ons spontaan aan egoïsme denken
Waarom is het totalitair individualisme geen egoïsme?
Een egoïst erkent ergens nog het bestaan van een ander. Het logische
eindpunt van de filosofie van het totalitair individualisme gaat verder. Het
is solipsisme.
Solipsisme: er is gewoonweg geen andere, hij moet nergens rekening mee
houden.
- de mens-totaal-op-zich
Zwak solipsisme: De wereld van een individualist en de samenleving, dat
zijn 2 verschillende universa. De individualist meent dat hij zijn eigen
wereldje wel controleert – als een soeverein, als een kleine God
Jongeren p23
Ook jongeren zijn dubbelzinnige wezens. Ze leven eerder individualistisch,
maar misschien willen ze een sociaal en ecologisch leven?
De extremiteit van het totalitair individualisme
Gevolg? Elke vorm van zorg, engagement of verantwoordelijkheid valt
voor de ander weg.
- enkel nog zelfzorg
Sartre
‘De hel, dat zijn de anderen’
De andere = stranger
Het totalitair individualisme, nieuwe vorm van barbarij?
Er zijn maatschappelijke instituties die dmv wetgeving de individualistisch
barbaar in elk van ons onderdrukken.
Probleem van een zuivere juridische relatie: Kent geen intrinsieke
emotionele inhoud meer – geen liefde
5
, - ook Sartre wordt gedwongen om de andere een plaats te geven, ookal is
dit negatief
! we kunnen niet zonder de andere
Bv: geboorte
B. Descartes ‘Ik denk, dus ik ben’ p26
René Descartes (1596-1650)
- Leeft tijdens de Europese Godsdienstoorlogen
Gevolg? Descartes wilt met zijn gewelddadige tijd breken – een filosofie
creëren die het religieuze geweld onmogelijk maakt.
! Wiskunde: enkel dit levert ondubbelzinnige kennis
1+1= altijd 2 → onbetwistbaar en absoluut
Wanneer is er vrede? Enkel wanneer we de samenleving funderen op
ware kennis
Klaar en wel onderscheiden ideeën
Wat? Descartes wilt breken met de dubbelzinnigheden – kennis funderen
in klaar en duidelijke ideeën.
2 moeilijkheden:
1. Zijn verlangen naar een ondubbelzinnig onderscheid, zijn sterke
nadruk op analyse, gaat ten koste van de synthese of het samen denken
van dingen.
Bv: zijn mensbeeld: lichaam en geest is gescheiden
2. Zijn eenzijdige nadruk op klaar en wel onderscheiden ideeën leidt
ertoe dat zijn grondslag totalitair wordt
Ik ben een ondubbelzinnig klaar en wel onderscheiden idee p27
De methodische twijfel: alles wat Descartes weet gaat hij methodisch
betwijfelen om te zien welke kennis er overeind blijft.
Sommige kennis lijkt onbetrouwbaar of betwijfelbaar?
Schuift hij als onzin aan de kant
Tot? Tot hij stoot op kennis die ‘vanuit zichzelf’ en op ‘onherleidbare
wijze’ zijn waarheid toont.
Zie verschillende experimenten p 27
Conclusie: we kunnen voor het vinden van klaar en wel onderscheiden
kennis niet op onze zintuigen vertrouwen - objectpermanentie
6
