DEEL IV: De historische synthese
of het specifieke van historische DEEL IV: De historische synthese of het specifieke van
kennis
historische kennis
• In dit deel eindproduct centraal
• Eerste paragraaf: de dimensie die historisch bedrijf fundamenteel van de andere sociale wetenschappen
onderscheidt
→ de factor tijd- centraal
→ factor tijd en belang van verandering en vooral welke verandering verhult vaak ideologisch getinte
motivaties
• Tweede paragraaf: oorzakelijkheid centraal geplaatst
→ primum movens
1. De factor tijd 1 De factor tijd: verandering en continuïteit Een historiografische
wandeling
• Gemeenschappelijk aan alle historische arbeid is notie tijd
1.1. Teleologie of theologie 1.1 Teleologie of theologie: rechte-lijn-theoriën – Geschiedenis en
filosofie als tweelingen
• Lineaire opvatting: historische verandering loopt in de richting van een vooraf vaststaand begin- en
eindpunt
→ deze teleologische (doelgerichte) benadering houdt overwaardering in van het begin of einde van een
historisch proces
- Overwaardering van het begin: ontwikkeling alsof alles noodgedwongen voortkomt uit die beginfase
→ ordenend beginsel aan het werk dat aan bestaan en dus ook geschiedenis zin verleent
- Overwaardering van het einde: model van de christelijke eschatologie / heilsverwachting:
geschiedenis te reduceren tot een door God geschreven scenario van zes aetates, naar analogie met
zes scheppingsdagen
→ Augustinus ziet geschiedenis als door God vastgesteld heilsplan, strijd tussen Godsrijk en aardse
rijk (succes van de Kerk staat hierbij vast en dat geeft geschiedenis zin)
→ bouwt betoog op waarin geschiedenis van de mensheid wordt voorgesteld als continue strijd
tussen goed en kwaad
→ opvatting eeuwenlang dominant geweest
• Typisch voor middeleeuwse historiografen: laten hun geschiedenis aanvangen met scheppingsverhaal uit
Oude Testament om uiteindelijk bij eigen tijd uit te komen (karakter van een getuigenis / belijdenis van
een ooggetuige)
• Marxistische theorie ook teleologisch: vier periodes
- Oertijd met gemeenschappelijk bezit van de productiemiddelen
- Fase van privé-eigendom berustend op eigen arbeid
- Kapitalistische privaateigendom van de productiemiddelen
- Toekomstvisie: gemeenschappelijk bezit van productiemiddelen
• Veel rechte-lijn-theorieën zien geschiedenis als permanent proces van vooruitgang
→ waarin mens steeds evolueert naar beter bestaan / ideaal eindpunt
• Hegel ziet geschiedenis als proces waarin rede mensheid naar toestand van steeds meer bewuste beleefde
vrijheid brengt
→ beïnvloedde marxistische geschiedschrijving en opvattingen van de 19e-eeuwse positivisten
→ in deze optimistische rechte-lijn-ideologieën veelal periodisering van de geschiedenis gepresenteerd
waarbij laatste fase telkens triomf van de betrokken ideologie impliceert en er in tijd mee samenvalt
→ duidelijk geval bij verlichtingsfilosofen en Hegel
• Tot en met ontwikkelingen in 18e eeuw bleef beoefenen van de geschiedenis in essentie filosofisch
gefundeerde activiteit
- Veel historici filosofisch gevormd en keken naar verleden vanuit verwonderde blik van de erudiet /
amateur
- Geschiedenis bleef inzet van grote debatten over zin van het bestaan en vraag of godsdienst al dan
niet bepalend was
• Onder invloed van ontwikkeling van een verwetenschappelijkte geschiedenis en ten gevolge van verfijning
van de historische methode zou deze benadering verdwijnen
• Rechte-lijn-denken in 19e eeuw nog niet helemaal weg
• Door ontstaan van vele nieuwe staten in Europa en behoefte deze politieke constructies historisch te
legitimeren groeit genre van de nationale geschiedenis
• Teleologische benadering
- Eschatologie (Augustinus)
, - Geschiedenis is Gods heilsplan
- Gregorius van Tours: marxisme
• Geschiedenis is een permanent proces van vooruitgang
- Rationalisten 18e eeuw: Kant, Lessing, Voltaire
- Idealisten: Hegel, Marx
- Positivisten: Comte
• Laatste fase: triomf van eigen ideologie (de Condorcet, Hegel)
1.2. De nationale
geschiedschrijving
1.2 De nationale geschiedschrijving: verwetenschappelijkt geloof in de
rechte lijn?
• Europacentrisme, nationalisme: kolonisatie en imperiale ambitie
• De Nederlanden: effect van de scheiding der Nederlanden, factor taal?
- Hollandocentrisme
→ Emanuel van Meteren
→ Pieter Corneliszoon Hooft
→ Hugo de Groot
- Groot-Nederlandse optiek
→ Pieter Geyl
• Nationalisme der 19e – 20e eeuw
→ factor ‘staat’?
- Romantisch
→ Jules Michelet, ‘Histoire de France’
- Wetenschappelijk
→ Henri Pirenne, ‘Histoire de Belgique’
→ late uitlopers: F. Braude
1.2.1. Van de natiestaat naar de
‘lieux de mémoire’
1.2.1 Van de natiestaat naar de ‘lieux de mémoire’
• Hoogtepunt in 19e en begin 20e eeuw
• In essentie ook teleologisch
• Gelijkschakeling op sociaal-cultureel vlak, met éénzelfde soort ontspanning, met uniforme info en zelfde
gemeenschappelijke geschiedenis werd bewust nagestreefd door alle centralistische, autoritaire en
dictatoriale naties als middel om onderdanen ook politiek in pas te doen lopen ten behoefte van
overheersend politiek bestel en continuïteit van de heersende elite / dictator
• Belangrijke tegenstroom tegen dit nationalisme: massacultuur, - communicatie en -toerisme leidde tot
globalisering
• Historici als waterdragers voor nationalistisch-culturele ideeën
• Natiestaten van de 19e eeuw ook imperiale dromen
→ verbonden daar meteen keizerlijke droom aan vast: opvatting waarin eigen natie hogere zending
meekreeg, namelijk haar onderworpen volkeren en gebieden civiliseren (meestal christianiseren)
• Oude Nederlanden: scheiding van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden leidde tot Hollando-
centristische geschiedenissen
Doel: nieuwe Republiek der Verenigde Provinciën nationaal gevoel bij te brengen door middel van
inspiratie uit Oudheid
- Hollando-centrisme bleef koppig doorleven tot in 20e eeuw
- Eng Nederlands perspectief na WOII vervangen door Groot-Nederlandse optiek
- Geyl, Geschiedenis van de Nederlandse stad (1930 – 1962): these over taal als natiemakende factor
• Nationale geschiedschrijving sterk in de hand gewerkt:
- Door 19e-eeuwse nationale revoltes en ontstaan van nieuwe onafhankelijke naties (België, Polen en
Griekenland)
- Door eenmakingsproces van andere naties die voordien al nationaal historisch besef hadden
ontwikkeld (Italië en Duitsland)
- Door fundamentele politieke hervorming die eeuwenoude monarchieën omtoverde in republieken
(Frankrijk)
• Jules Michelet, Histoire de France (1833 – 1867): totale geschiedenis waarin nationale staat
gelijkgeschakeld werd met begrippen als ‘volk’ en ‘volksziel’
→ aandacht voor wat officiële geschiedschrijving heeft weggemoffeld, de zelfkant van de geschiedenis, het
irrationele gedrag, de dwang van de alledaagsheid…
→ maken hem tot verrassend modern voorloper van vele belangrijke stromingen uit 20e eeuw
• Henri Pirenne, Histoire de Belgique (1900 – 1932): bouwt slechts gedeeltelijk verder op deze traditie
- ‘Belgische eenmaking’ start vanuit onbewust naar elkaar toegroeien van de Middeleeuwse
vorstendommen in wat later België wordt en vanuit bewust politiek eenmakingsproces dat
Bourgondische hertogen vanaf 1384 opstartten
- Pirenne gevormd in grote traditie van de Duitse vaktechniek
, → geen romantische dweperij maar rationeel afwegen van bindende factoren in op synthese gerichte
benadering
• Globalisering en proces van de Europese eenmaking zorgt voor terugkeer van aandacht voor lokale,
regionale en nationale geschiedenis
• In jaren ’80 is in vele landen nieuw type nationale geschiedenis gegroeid
→ Fernand Braudel, Identité de la France (1986): in volle Annales-traditie nuchtere analyse van de
demografische, sociale en institutionele componenten die Frankrijk specifiek maken
• Onderneming ‘Les lieux de mémoire’ onder leiding van Pierre Nora: inventaris van de ‘plaatsen’, symbolen
en teksten die cruciaal zijn voor nationale identiteit van Frankrijk
- In 3 delen opgedeeld: republiek, natie, de Frankrijken
- Ontworpen om elke beschuldiging van nationalisme te ontzenuwen
- Nationale kijk op geschiedenis niet langer als totaal epos opgebouwd rond sterk teleologisch narratief
stramien (↔ Michelet), maar gefragmenteerd tot bloemlezing waarbij lezer naar eigen inzicht
parcours doorheen ‘lieux de mémoire’ uitstippelt
= postmoderne kijk op de geschiedenis
• Eric Hobsbawm en Benedict Anderson toonden aan dat elk nationaal gevoel ook historische constructie is
→ nationalisme aan postmoderne twijfel onderhevig
• Ravages die te versplinterde kijk op geschiedenis kan aanrichten geïllustreerd door mediaspelletjes
Bv: via televoting uitmaken wie de ‘grootste’ Engelsman, Fransman is
→ probleemloos terugprojecteren van hedendaagse nationale verbanden op verleden problematisch en
verenging van het historisch perspectief door presentisme dat daarbij naar voren komt
= uitgesproken voorkeur voor figuren die tot eigentijdse geschiedenis behoren en waaraan nog groot deel
van de levende kijkers herinnering hebben
• Fors gereageerd tegen bekijken van de geschiedenis vanuit strikt nationalistische bril
- Eerste systematische reacties in context van de verlichting
- Vico, Scienza nuova (1725): mensheid vormt eenheid omdat fundamentele begrippen en
denkbeelden op identieke wijze door alle volkeren worden ervaren
- Feit dat identieke ideeën onafhankelijk van elkaar bij uiteenlopende volkeren opduiken, bewijst dat ze
gemeenschappelijke herkomst bezitten
• Kritisch denken over politiek en natie verder uitgewerkt:
- Voltaire, Essai sur les moeurs et l’esprit des nations (1756)
- Montesquieu, L’esprit des lois (1748)
→ verlaten radicaal eurocentrisme en betrekken andere werelddelen in hun syntheses
= aanloop voor universele geschiedenissen
• Ook bekende cyclustheorieën van Spengler en Toynbee, als pogingen om evolutie van de universele
mensheid binnen nieuwe structuren (groeiende en kwijnende beschavingen) te behandelen
• Nog doorslaggevender voor terugval van de klassieke nationalistische geschiedschrijving is instorting van
het communisme en verdwijnen van het vijandbeeld uit Koude Oorlog en behoefte aan patriottische
‘verhalen’
Casus 38: Afbreken standbeelden Casus 38: Afbreken standbeelden
• Inventarisatie van symbolen/tekens/beelden: hoe omgaan met het verleden? Wat wordt
Bronnen: geproblematiseerd en wat niet?
- ISIS vernietigt
standbeelden
- ISIS vernietigt standbeelden
- Taliban - Taliban vernietiging van Bamiyan Boeddha beelden
- Standbeeld Saddam - Standbeeld Sadam Hussein neergehaald
Hussein
- Standbeeld Lenin neergehaald in 2014 in Oekraïne
- Oekraïne, 2014
- Gent, standbeeld Leopold - Standbeeld Leopold II in Zuidpark Gent verwijderd
II • herinneringen aan de geschiedenis: weghalen van beelden, vertellen over de gruweldaden?
- Slavenhouders
- Piet Hein in Rotterdam
