Samenvatting criminaliteit en
samenleving
Inleiding van het vak
QUOTE: ‘WIE CRIMINALITEIT WILT BEGRIJPEN MOET DE SAMENLEVING BEGRIJPEN’
Wie criminaliteit wilt begrijpen, moet de samenleving begrijpen. Criminaliteit kan niet begrepen worden vanuit
de individuele motieven, overtuigingen of keuzes van daders. Criminaliteit ontstaat in, en krijgt vorm door, de
samenleving en daarom wordt dit vak ook wel gezien als een vak dat tegen psychologie is maar dat is niet zo.
Wat we hier proberen duidelijk maken is een aantal zaken die we vaststellen op individueel niveau, kunnen we
slechts gedeeltelijk verklaren op dat niveau. We moeten criminaliteit begrijpen als een maatschappelijk
perspectief. Het is belangrijk dat we voorbij gaan aan de waan van vandaag en durven nadenken over de
fenomenen als een maatschappelijk fenomeen.
STRUCTUUR CURSUS
We bestuderen criminaliteit als maatschappelijk fenomeen en we doen dit aan de hand van concrete
fenomenen zoals collectief geweld, terrorisme en radicalisering, georganiseerde criminaliteit en cybercrime.
We gaan starten met 2 belangrijke denkwijzen:
1) De dader als monster of afwijkend individu: mensen die misdrijven plegen, daar is iets mis mee. Heel
wat van de maatschappelijke reactie is een reactie op dit denkbeeld.
2) We zien criminaliteit niet als daden gepleegd door afwijkende individuen, maar het gaat over rationele
berekende mensen die keuzes maken.
Dit zijn 2 uitgangspunten. We zien deze denkbeelden omdat ze zeer inadequaat/ontoereikend zijn om over
criminaliteit te spreken.
EXAMEN
Concreet toelichten van begrippen (kennisvragen)
Open vraag waar gepeild wordt naar inzichten: we vertrekken vanuit een case die zich voordoet en we
moeten er naar kijken o.b.v. inzichten die we hebben gezien in deze cursus
Bij een schietpartij in Texas zei de Gouverneur ‘Iemand die dergelijke misdaden pleegt, moet
kwaadaardig zijn’: leg uit waarom dit zeggen niet zinvol is
Teksten moeten gekend zijn maar worden deels geïntegreerd in de powerpoints. Ze helpen bij het
instuderen van de ppts.
, Hoofdstuk 1: criminaliteit als maatschappelijk vraagstuk
We vetrekken vanuit de 2 gekende belangrijke perspectieven:
1. Ofwel is criminaliteit een individuele handeling gepleegd dood mensen die abnormaal zijn
2. Ofwel wordt criminaliteit gepleegd door mensen die een weloverwogen keuze, een kosten-baten
analyse, hebben gemaakt.
DENKBEELD 1: HET AFWIJKEND INDIVIDU (“HET MONSTER”)
Het eerste populaire denkbeeld denkt na over criminaliteit als het afwijkende individu of het monster. Voor we
daar naar gaan kijken moeten we weten dat er ook een mildere manier is om te denken over criminaliteit
waarbij we niet meteen praten in termen van monsters, maar waarbij het idee van afwijking heel belangrijk is.
Het idee dat deviantie ergens afwijkt van een norm, waarbij alles & iedereen die in minderheid is ten aanzien
van die norm wordt gezien als afwijkend en als potentieel probleem. Dit is het zogenaamd statistisch criterium
in de zin als de meeste mensen rechtshandig zijn, dan zijn alle linkshandigen afwijkend t.a.v. dit standpunt. Dit
soort denken valt hier ook onder. In een samenleving zijn er zaken die we normaal vinden en alles wat daarvan
afwijkt wordt als afwijkend of deviant gezien. Dit is dus een heel specifieke manier van denken die wordt
doorgedreven in het idee van het afwijkend individu als monster.
Het gaat over mensen en daden die zo afwijkend lijken te zijn, dat die mensen absoluut niet kunnen zijn zoals
wij. Er moet iets zijn dat opspoorbaar/detecteerbaar is en op basis waarvan we ze uit de groep kunnen halen
en handelen. Dit is ook de basis van heel het positivistisch project. Het positivistisch project van Lombrosso
houdt tot op vandaag de belofte in dat er mensen zijn rondom ons waar iets mis mee is en detecteerbaar is.
Het project houdt in dat we steeds beter gaan kunnen zien wat dat is, en dat we op basis daarvan ook iets
kunnen doen. Het is dus niet louter gericht op controle, Lombrosso zijn werk hield ook de belofte in dat we aan
criminaliteit iets gingen kunnen doen. Eens we wisten wat het afwijkend element was, konden we handelen.
Dit zijn individuen die in de maatschappelijke verbeelding worden gezien als monsters, maar ons ook op een
specifieke manier aanspreken.
ANDREJ ROMANOVITSJ TSJIKATILO (“DE SLAGER VAN ROSTOV”)
Andrej is iemand die gekend voor zware geweldscriminaliteit en seksueel misbreuk van jonge vrouwen. Hij is
veroordeeld voor 52 moorden maar heeft er meer gepleegd. Op het moment dat de feiten zijn gepleegd had de
Sovjet Unie een officieel politiek had dat binnen een socialistisch regime dergelijke feiten niet mogelijk waren.
,Seriemoordenaars waren enkel mogelijk in de westerse samenleving. In een Sovjet omgeving was dit niet
mogelijk. Dit bemoeilijkt de opsporing van dit soort figuren en geeft ook een indicatie van de manier waarop
men als samenleving naar criminaliteit kijkt.
De manier waarop hij eruit zag en zich gedroeg tijdens het proces, waren pogingen om zich
ontoerekeningsvatbaar te laten verklaren. Toch speelt het wel in op het idee van het waanzinnige, buiten de
samenleving bestaande monster.
Belangrijk is dat wanneer we over dergelijke zaken praten in de les, we niet willen zeggen of iets al dan niet ok
is. Belangrijk is dat als we als criminologen kijken naar fenomenen, we dat doen op een wetenschappelijke
manier en proberen begrijpen waarom fenomenen zich voor doen, maar ook wat we eraan kunnen doen om
ervoor te zorgen dat ze zich niet meer gaan voordoen. Dus als het hier gaat over de dader als monster, die zeer
vreemde handelingen pleegt, gaan we dat natuurlijk afkeuren. Het is niet de bedoeling van dit vak. Het gaat
erover om te begrijpen waarom we op een dergelijke manier naar feiten kijken, omdat het ook onze aanpak
van dergelijke feiten beïnvloedt, dat is ook wat deze case aantoont. Omdat je in een samenleving zit die niet
herkend dat criminaliteit een product kan zijn van een samenleving, gaan we ook op een heel andere manier
met dergelijke daders om dan we eigenlijk zouden moeten of kunnen doen.
TED BUNDY
Het is veel zeggend en belangrijk dat veel mensen de daders kennen door series. Het geeft aan hoe belangrijk
die maatschappelijke verbeelding is, maar het betekent ook dat series ons denken in grote malen bepalen als
het gaat om dergelijke fenomenen.
Wat fascineert aan Ted Bundy is dat hij ongelofelijk charmant was en kon doorgaan voor de perfecte
schoonzoon. Het is iemand waarvan de feiten niet overeen leken te komen met het idee van een monster. Het
toont dus weer dat wanneer feiten gepleegd worden, we ons daar meteen voorstelling van maken.
Ted Bundy deed altijd of hij hulpbehoevend was en op die manier vrouwen lokte om hun mee te nemen naar
een bepaalde plaats. De vrouwen werden om het leven gebracht door wurging of ernstig veel geweld. Nadat hij
de lijken had begraven, ging hij vaak terug om ze seksueel te misbruiken. Dit past totaal niet bij het beeld van
de charmante man en dat is juist wat ons schrik aanjaagt.
We konden niet zien dat het gaat om iemand die anders is dan wij. We gaan dus een verbeelding koppelen aan
feiten en wanneer dat niet overeen komt met de realiteit, zien we welke gevolgen dat heeft in de samenleving.
JEFFREY DAHMER
Sociale verbeelding is bepalend voor de manier waarop we met criminaliteit omgaan. Bij Dahmer wordt
duidelijk dat alles wat er in zijn appartement gebeurd, voor de agenten in hun perceptie paste van wat
homoseksualiteit is. Ze willen eigenlijk het liefst er zo weinig mogelijk mee te maken hebben.
Ook het onbevattelijke (kannibalisme, bijhouden van organen...) kunnen we niet meteen een plaats geven en
gaat dus fascineren. Ze zijn zo onbevattelijk dat ze overduidelijk niets te maken hebben met wie wij zijn. Het is
ook onbevattelijk in die zin dat we het niet geloven als ze zich voordoen.
RICHARD RAMIREZ – THE NIGHT STALKER
,The night stalker (midden jaren 80) is iemand actief bij home invasions. Home invasions zijn de ergste
nachtmerries van mensen omdat hij zijn slachtoffers verkracht, misbruikt en martelt op de plek waar ze zich het
veiligst voelen (bij hun thuis).
Er was ook een samenhang met satanisme. Dit maakt duidelijk dat het gaat over ‘het kwade’. Het gaat dus over
zaken waarvan men zelf niet meer aanneemt dat het gaat over medische afwijkingen of pathologieën, maar dat
de mensen bezeten zijn dat accentueert dat ze niets met de samenleving te maken heeft.
Het fascineert dus omdat het nu wel erg aansluit en inspeelt op onze grote angsten. Het is eigenlijk het
omgekeerde van bij Ted Bundy. Het is exact de figuur waarvan we denken dat het dit soort daders zijn die deze
feiten plegen, terwijl zulke figuren eigenlijk hoogst uitzonderlijk zijn.
HET MISLEIDEND KWAAD (HITLER – STALIN)
Er lijkt iets anders aan de hand bij Hitler en Stallin. Het gaat over politiek georganiseerde vorm van misdaad &
personen die verantwoordelijk zijn voor de dood van miljoenen mensen. Het wordt het misleidend kwaad
genoemd omdat het gaat over een populair idee dat een samenleving misleid kunnen worden door enkele
uitzonderlijke individuen.
Er is dus de goede samenleving die misleid is geweest door enkele – uitzonderlijke monsterlijke – individuen.
Neem deze individuen weg en de samenleving is weer beter. Het is het soort kwaad dat ons verleidt/misleidt
maar in elk geval wel de bron is van de reden waarom zaken zoals de Holocaust zijn kunnen gebeuren.
Er wordt vanuit gegaan dat als deze mensen geëlimineerd worden, we terug kunnen overgaan naar de orde van
de dag. Dit is een foute opvatting!
We gaan op een zeer individueel niveau proberen begrijpen wat er mis is met mensen zoals Hitler en we gaan
proberen begrijpen/aantonen hoe sluw deze mensen zijn, hoe ze ons misleid hebben... om er voor te zorgen
dat dit in de toekomst niet meer gebeurd. Het is vanuit een denken geformuleerd die natuurlijk helemaal niet
aansluit bij de manier waarop dergelijke regimes en misdaden vorm kon krijgen. ‘The rise of evil’ is in dat
opzicht een belangrijke opvatting en vertrekt vanuit het geloof dat als we in detail kunnen begrijpen wie Hitler
was en begrijpen hoe zijn denkpatroon in elkaar zitten, we ervoor kunnen zorgen dat zaken zoals nazisme in de
toekomst niet meer optreden.
SAMENGEVAT
Het eerste populaire denkbeeld over criminaliteit gaat over individuen die buiten de samenleving staan. Ze zijn
abnormaal en niet zoals wij. Vanuit dit denken gaan we ons heel sterk richten op wat hen nu juist anders maakt
en kunnen we eigenschappen herkennen om die individuen te detecteren en iets aan de problematiek kunnen
doen.
Het is een zeer populaire manier van denken over criminaliteit. In onze maatschappelijke verbeelding is de
individualisering van criminaliteit en het pathologiseren ervan heel dominant.
Expertise (begrijpen) richt zich op eigenschappen/kenmerken van mensen / op wat individuen “anders” maakt
(biologische, psychologische kenmerken), Deze denkwijze is populair in de maatschappelijke beeldvorming over
criminaliteit.
DENKBEELD 2: HET RATIONELE INDIVIDU
, In het eerste denkbeeld ging het over de afwijkende monsterlijke individuen. Het punt was niet dat wat ze
doen, niet monsterlijk is. Uiteraard ging het over zaken die niet goed te keuren zijn. Het punt was dat de
manier waarop we nadenken over dergelijke fenomenen, heel erg onze handelen en aanpak bepaalt en
beperkt. Door na te denken over criminaliteit in termen van deze eerste categorie, beperkt dat het inzicht dat
we kunnen krijgen in dergelijke fenomenen. Daarom is het belangrijk dat we ons bewust zijn van de manier
waarop we naar dergelijke zaken kijken omdat we op die manier bewust worden van de beperkingen die we
onszelf opleggen in de studie naar criminaliteit en de oorzaak ervan.
De tweede categorie is ook zo iets. Het is een manier van denken over criminaliteit dat beleidsmatig nog altijd
zeer veel invloed heeft. Het eerste model (monster) heeft politiek gezien nog veel invloed, dit tweede model
heeft ook op beleidsniveau gezien veel invloed en bepaalt hoe criminaliteit bestreden wordt.
GARY BECKER (1930 – 2014)
Het model van het rationele individu start met het werk van Gary Becker. Hij is een invloedrijk econoom die
allerhande economische inzichten is gaan toepassen op een grote veelheid aan maatschappelijke fenomenen
en processen, en dus ook op criminaliteit. Het gaat dus over wat we vanuit economie van inzichten kunnen
aanrijken om crimineel gedrag meer inzichtelijk te maken.
Het verhaal gaat dat wanneer het gaat over ons domein, Gary Becker op een bepaald moment onderweg was
naar een vergadering en te laat ging zijn. Hij merkte op als hij zijn auto fout zou parkeren, hij wel een boete zou
krijgen maar toch op tijd zou zijn in de vergadering. Hij stelde bij zichzelf vast een keuze te moeten maken
tussen wat voor hem het meest doorwoog (op tijd zijn of een boete). Hij stelde vast dat het nadeel niet opwoog
tegen het voordeel en dat dit een proces van een keuze was dat men voortdurend lijkt te maken.
Met andere woorden wordt er doorheen het leven een continue afweging gemaakt tussen kosten en baten,
het maximaliseren van winst en plezier & het minimaliseren van pijn en kosten. Dat is waar het in dit denken
over gaat.
Wat we zien is dat als dit het model is op basis waarvan we criminele feiten plegen, criminaliteit normaal is in
die zin dat mensen een afweging maken tussen zaken die hen meer voordelen dan nadelen opleveren. Er is dus
niets mis met deze mensen. We hebben niet de hoop iets te detecteren op biologisch niveau maar we moeten
puur kijken naar mogelijkheden om te handelen versus eventuele nadelen.
Vb. Vanuit dit denken plegen jongeren meer misdrijven omdat ze veel minder te verliezen hebben
(geen job, gezin...).
Vb. Er wordt minder ingebroken wanneer de beveiliging van woningen verbetert omdat het daardoor
minder aantrekkelijk is om in te breken.
BELANGRIJKE BELEIDSTHEORIE
