GESCHIEDENIS VAN DE NIEUWE TIJD – CAPITA SELECTA
LES 1 – GLOBALE LAGE LANDEN
Globaal
• Nieuwe Tijd – belangrijkste periode van wereldgeschiedenis van de Lage Landen
• Habsburgse Nederlanden sinds regentschap Maximiliaan van Oostenrijk, 1482 – 1795
o Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden in Habsburgse wereldrijk
• Nederlandse opstand vanaf jaren 1560 eindigt in Republiek van de Verenigde Provinciën
– defacto onafhankelijk 1581 (Plakkaat van Verlatinghe door Willem van Oranje)
o Republiek actief op alle continenten
Situatie – provinciale autonomie in Habsburgse Nederlanden blijft bijzonder groot
Op wereldkaart
• Imperische wereldrijken – Portugezen (blauw) en Spanjaarden (rood)
o 1580 – 1640 → onder 1 vorst
o Spanje – nederzettingskolonies in Andes gebergte, Midden-Amerika, Filipijnen
o Portugezen – nederzettingskolonies Brazilië, voornamelijk kleine forten of Afrikaanse in Indische
kusten
• Activiteit republiek van de Nederlanden (1590) – protestanten
o VOC – Afrikaanse kusten (Zuid-Afrika), nederzettingskolonies – specerijen en handel
o Australië en Nieuw-Zeeland (later overname door Britten)
o Amerikaanse kusten
▪ Pierre Minuit – Eiland Manhattan 1623 kopen + kolonie
stichten (kleine halve eeuw bestaan)
o Caraïben
VROEGMODERNE GLOBALISERING
• Spaanse habsburgers en Republiek – interacties in Europa en met andere continenten
• Islamitische werelden, via Ottomanen in ZO-EU en Ottomaanse tribuutstaten in N-AF (Tunis, Algiers)
• Afrikaanse kunsten en forten met slavenmarkten
• Kolonies en handelsposten in Amerika en Azië
• Mensen uit Lage Landen actief in vloten en op alle continenten
HABSBURGSE NEDERLADEN
• Deel van 1 samengesteld rijk onder 1 vorst
• 1496 – huwelijk Filips de schone met Hoganna van Castilië
o Vanaf 1506 heer Nederlanden en koning van Spanje
• Tot 1700 – onder spaanse habsburgers op alle continenten via Antwerpen hoewel Schelde geblokkeerd
(1587 – 1795), goederen overladen om tot in Antwerpen te komen
o Opvolgingsstrijd – spanning
o Door afscheiding republiek – afsluiting schelde – zet van Hollanders om zich af te schermen van vorst
▪ Privilege systeem – vrijhandel defacto, maar mensen proberen tollen te hebben (privileges
vast te leggen)
▪ Rem op antwerpen – antwerpenaren hebben manieren om dit te omzeilen
• 1700-1713 – oorlogsperiode – Engelsen de baas
• 1713-1795 – Oostenrijkse Nederlanden – onder Oostenrijkse Habsburgers
o Oostende toegang tot wereldmarkten, vooral in Azië
o Uittekenen zeevaartpolitiek – aandacht op Oostende en Nieuwpoort (Duinkerke in handen van
Fransen)
▪ Oostende – brandpunt nieuwe initiatieven vanuit regering
,VERENIGDE PROVINCIËN
• Ontstaan uit Unie van Utriecht (1579)
o Protestanten vechten tegen Spaanse troepen – Plakkaat van Verlatingen (niet meer gehoorzamen
aan wettelijke vorst)
o Provincies – Holland, Zeeland, Gelderland, Friesland, Utrecht, Generaliteitslanden (Noord-Brabant)
(bevat veel katholieken) onder gezag van Staten Generaal
• Ook in Zuidelijke Nederlanden Provinciale Staten – vorst zit in Madrid dus veen autonomie
• Staten generaal en provinciale staten – hoogste beslissingsorganen
Raadspensionaris – Hoogste ambtenaar van de Staten + hoogste gezag
Stadhouder (uit huis Oranje-Nassau, in Holland en Zeeland) – hoogste militaire functies (zowel land als
maritiem) + veel persoonlijke macht voor benoemingen
o Maurits van Nassau na Willem van Oranje
o Niet veel gezag
o Hoogste adel van Nederlanden – gebruiken om benoemingen in steden en provinciale staten voor
elkaar te krijgen
▪ Ontwikkeling als informele politieke macht
• Amsterdam – wereldhaven VOC en WIC
o Habsburgse vloot in Spanje of Habsburgers in Z-Nederlanden werken op schepen van Republiek
▪ Staatstegenstelling relativeren
o VOC – Vereenigde Oost-Indische Compagnie
o WIC – West-Indische compagnie
PROGRAMMA – VOREGMODERNE GLOBALISERING
• Vergelijking Habsburgerse Nederlanden en Republiek:
o Waar ter wereld, wanneer, via welke routes, wie?
o Impact mondialisering thuis?
o Waarom? Politiek en diplomatie, handel, religie, cultuur
• Thema’s
o Interculturele communicatie en kennisuitwisseling
o Positieve effecten zowel als donkere kanten van globalisering
ATLANTISCHE EILANDEN EN AFRIKAANSE KUNSTEN -15E EEUW
ATLANTISCHE EILANDEN
• Portugezen hebben handelspost in Brugge – Brugse families gaan investeren
• Actieve connectie vanuit Brugge in 15e E
o Antwerpen is nog klein – voornamelijk belangrijk als regionale handelsplaats
• Madeira
o Brugse families Despars, Van Nieulant, de Lem
o Suikerplantages – aanvoer naar Brugge – 460 ton tegen eind 15e E
▪ Factoreimhandelspost van Antwerpen – Brugge → suiker bereikt handel in Antwerpen
▪ Kwam voordien uit het oosten (Arabieren) – Suikerriet teelt kennen Portugezen en brengen
dit over naar eilanden
o Canarische Guanchen (lokale bevolking) en Noord-Afrikaanse tot slaafgemaakten, daarna uit Guinea
▪ Gebruiken om suikerrietplantages tot stand te houden – moeilijke teelt
▪ Portugezen zitten ook op dit moment aan Afrikaanse kusten – Afrikanen tot slaaf gemaakt
o Vruchtbaar gebied
• Azoren
o 17e E – bekend als Vlaamse eilanden
o Ontdenkt door Portugezen – via Portugal bevolkt met Vlamingen en windmolens (suiker pletten etc)
o 1 jan 1451 – nederzetting Villa de Praia op Terceira gesticht door Jacob van Brugge
▪ Rendabeler want verder weg varen
, o Vruchtbaar gebied
• Canarische eilanden – eerst Portugezen, later Spaans
IMPACT AFRIKA OP EUROPA – Tegelijk zijn Portugezen actief in Afrika
• Afrika sinds oudheid en lands MZ contacten met Europa
o Sub-Sahara Afrika – Rijk door goud
o Tropische producten – tropisch hout etc
o Vele christenen aanwezig
• Via routes in Sahara woestijn en Nijlvallei
o Portugezen via West-Afrikaanse kusten nieuwe routes
• Vandaag – bijna uitsluitend aandacht voor transatlantische slavenhandel
o Nam pas na 1600 een hoge vlucht + vooral van betekenis in 1750-1850
• Afrikaanse luxeproducten op Europese markten – fascinatie voor rijkdom van Afrika§&
TOEGANKELIJKHEID AFRIKA 15E E
• Probleem voor christelijke koninkrijken – sahara gebied in handen van Islam
o Islam invloeden en islamitische handelszone
o In conflict met opkomende christelijke handelszones
• Routes over lang duren land – centraal en zuidelijk Afrika niet ontgonnen
• Portugese ontdekkingsreizen – langs West-Afrikaanse kusten
o 1434 – Kaap Bojador
o 1497 -1798 – kaap de Goede Hoop
• Europeanen tot in 19e E – enkel Afrikaanse kusten (uitzondering Angola en klein deel Kongo)
WAT HEEFT AFRIKA TE BIEDEN?
• Land van Pape Jan (Christelijk Koninkrijk – legende) – Middeleeuwse idee van en christelijk koninkrijk
o Sint-Thomas christenen in Z-India
o Monofysitische christenen in Ethiopië
o Bevestigd door Paus
• Zoektocht naar land van Pape jan als machtige bondgenoot draait uit op ontgoocheling
• Ethiopische christenen behoren tot oudste christelijke gemeenschappen in de wereld
o Andere variant van christendom
o In rotsen uitgehouwen christelijke kerk in Lalibela (Ethiopië)
• Koning David II (tijdsgenoot Karel V – 1e helft 16e E)
• Goud – Sub-Sahara Afrika
VOORBEELD – REISVERHAAL EUSTACHE DE LA FOSSA
• Mensen uit Nederlanden komen terecht op Portugese schepen
• Eustache – persoon uit Doornik
o Actief aan west-afrikaanse kusten
o Werkt voor brugse handelaar
o Koopt enkele slaven – verkoopt hij verder op west-afrikaanse kust (enige handelsmogelijkheid, goud
is niet makkelijk te verkrijgen – Europeanen moeten serieuze onderhandelingen doen voor
goudaankoop)
, WEDERZIJSE BEINVLOEDING
• Slaven – Europa voornamelijk Oost-europese slaven (blank)
o Afrikaanse tot slaafgemaakte – niet aanwezig in Noord-Europa (vanaf 16 en 17e E)
o Alternatief voor handel in Europa – specerijen zoals cardamom
• Nieuwe producten
o Cardamom – paradijskorrel
▪ West-afrika
▪ Populair bij elite in Europa
▪ Verdwijnt na 1500 uit menu ten voordele van Aziatische specerijen
• Slavernij
o Huisslaven wijdverspreid op Iberische schierlanden en tot in Antwerpen, nadien in Amsterdam
o Plantageslaven – op Atlantische eilanden
• Goud en ivoor – kostbare afrikaanse producten
• Handel evenwichtig
o Afrikaanse vraag naar Europees koper, tin, wapens, paarden
o Europese vraag naar Afrikaans goud, ivoor, slaven
• Moore – gebruikt voor mensen uit Afrika (met donkerde huidskleur)
LAGE LANDEN EN AFRIKA
• Filips de Schone (heer Bourgondische Nederlanden en koning Spanje)
o Expedities portugezen en spanjaarden brengen slaven + goud + ivoor
o Belangstelling van hof opwekken voor overzeese ondernemingen
• Bescherming van christelijke godsdienst en strijd tegen Mooren + Islam
o Belangrijke religieus-politieke factor voor de Habsburg dynastie – steeds belangrijker als legitimatie
autoriteit
