Oudheid en middeleeuwen
Plato
De centrale vraag van Plato.
Wat houdt rechtvaardigheid juist in? De samenleving en de staat worden op een ethische optiek in
beschouwing genomen.
De ethiek houdt nauw verband met kennis. Wanneer je weet hebt van hoe de werkelijkheid in
mekaar zit, dan is het duidelijk wat goed is om te doen, en zal hij ook het goede doen. Het morele
kwaad komt voort uit gebrek aan inzicht.
Plato’s visie:
2 werelden
De wereld van de zintuiglijk waarneembare dingen
De wereld van de ideeën (deze staat transcendent tegenover de zintuigelijke wereld)
Kennis wil volgens Plato zeggen, dat we ons richten op de ideeën. (Ook wel vormen genoemd)
De zintuiglijk waarneembare dingen zijn immers veranderlijk, ze zijn voortdurend in beweging en er
zijn ook nooit 2 dingen gelijk. De wereld van vergaan, verschillen -> zolang we ons hier op richten
weten we nooit wat nooit hoe iets echt is.
De idee is volgens Plato de echte werkelijkheid (transcendent, de ideële wereld daarboven)
In de zintuiglijk waarneembare dingen, zit het idee verweven. We kunnen via het zintuiglijk
waarneembare naar de ideeën opstijgen om tot kennis komen. In zintuiglijk waarneembare dingen
kan geen kennis gevormd worden, enkel meningen. Kennis is een soort schouwen van de ideeën, niet
zien met gewone ogen, maar een soort inzien dat enkel met de rede of de geest wordt bereikt. Dit
kan pas na een lange opleiding bekomen worden -> de aandacht van de zintuiglijk waarneembare
dingen af te leiden. De ideeën staan hiërarchisch ten opzicht van elkaar en het hoogste idee is het
goede. Alle ideeën stammen af van het idee van het goede, het goede is het licht dat het mogelijk
maakt dat de mens tot kennis komt.
Ter illustratie is het de grot allegorie > de zon die schijnt op de dingen staat voor het Idee van het
Goede. Die kan je pas zien als je uit de grot komt, ipv blijft kijken naar de schaduwen op de muur van
de grot. De grot is de zintuiglijk waarneembare wereld, uit de grot kom je de ware werkelijkheid
tegen.
In de hogere werkelijkheid, zit ook de politieke ordening. De uitspraak “de mens is de maat van alle
dingen” vindt hij onzinnig. Maatstaven, normen en rechtvaardigheid zijn afgeleide van de absolute
ordening van de Ideeën.
Rechtvaardigheid: eerlijk zijn en ieder het zijne geven.
Dit kan niet simpelweg betekenen dat je je vrienden weldoet en je vijanden schaadt. Ook is bezit van
macht en rijkdom niet nodig. Ook geen eigenbelang van de sterksten -> dit zijn de heersers die de
wetten uitschrijven. Maar het algemene belang moet voorrang krijgen op het eigenbelang. Ook zal
immoreel gedrag niet meer opleveren dan rechtvaardigheid, want immoraliteit is gebrek aan kennis
van bestaande normen en dit zal leiden tot ineffectief handelen en conflicten, zowel met jezelf als
met anderen. Waardoor je niet meer goed zal kunnen functioneren. Het is gemakkelijk om de schijn
van moraliteit voor te wenden -> het probleem hoe schijn en werkelijkheid onderscheiden kunnen
worden.
Het individu is op dezelfde manier rechtvaardig als de staat, namelijk wanneer rede, energie
en begeerte elk hun eigen functie verrichten.
,Ontstaan van de staat:
Staten ontstaan doordat mensen verschillen in aanleg en mogelijkheden => beginsel van de
arbeidsdeling. Door samen te werken kunnen zij de behoeftebevrediging vergemakkelijken. De
samenleving gaat erop vooruit wanneer mensen de taken verdelen en zich specialiseren.
3 standen
Wachters (leger en politie): om de staat te beschermen.
Een vooruitgang brengt een overdaad aan elementaire behoeftes met zich mee, onbeperkt streven
naar luxe en bezit -> oorlog omdat men meer land nodig heeft, en andere bezittingen wil overnemen.
De ideale wachter=Dapper en zachtmoedig: hier is lichamelijke en geestelijke vorming voor nodig. Ze
leven in commune zonder bezittingen, maaltijden zijn gemeenschappelijk en op staatskosten. Dit is
belangrijk omdat ze zich aan hun eigen zaken gaan wijden ipv aan de belangen van de gemeenschap.
Wonen in eenvoudige huizen. Alles gemeenschappelijk => geen gezinsleven, man leeft niet met
vrouw samen en niemand weet wie zijn of haar kinderen zijn. Ook vrouwen kunnen wachter of
regeerder worden-> de vrouw is wel zwakker dan de man maar talent is verdeeld over beide seksen.
Ze krijgen dezelfde opleiding en belangrijkste functies gemeenschappelijk te vervullen.
Uit de beste wachters, worden de beste regeerders van de staat gekozen.
Regeerders: gekozen uit
beste wachters
• Langere opleiding met
theoretische en
praktische ervaring
(rekenen, wiskunde,
sterrenkunde en filosofie)
= oefenen in abstracte
denken
- Werkers: onderhouden
andere 2 standen
,• Boeren,
ambachtslieden,
handelaren
• Privé-eigendom en
gezinsleven toegestaan
Regeerders: gekozen uit beste wachters
Langere opleiding met theoretische en praktische ervaring (muzische kunst en gymnastiek,
rekenen, wiskunde, sterrenkunde en filosofie = oefenen in abstracte denken) . Pas op hun 50 ste
(wanneer lessen goed gevolgd en doorstaan) worden ze op de hoogste posities toegelaten.
Werkers: onderhouden andere 2 standen
Boeren, ambachtslieden, handelaren -> Privé-eigendom en gezinsleven toegestaan
Deze 3 standen moeten duidelijk gescheiden blijven.
Ideale staat = 3 standen -> hoofdregel = enkelvoudigheid = ieder mens moet maar 1 vak beoefenen,
want wanneer men meer dan 1 vak beoefend, kan men niet voortreffelijk worden in een enkel vak.
De ideale staat:
Nu pas kan de vraag van rechtvaardigheid met betrekking tot de staat beantwoord worden.
In de ideale staat zijn 4 deugden belangrijk:
Wijsheid, dapperheid, zelfbeheersing en rechtvaardigheid.
Wijsheid moet de deugd van de regeerders zijn.
Dapperheid moet de deugd van de wachters zijn.
Zelfbeheersing die van alle drie de standen, zodat iedere stand doet wat specifiek is voor zijn aard en
taak.
De derde stand draagt zorg voor de economische behoeften.
Terwijl de wachters de orde handhaven die door de regeerders is uitgedacht. Op deze wijze is er een
harmonie tussen de standen en dat is rechtvaardigheid. Toestand van de juiste ordening in de
maatschappij zorgt voor rechtvaardigheid = overkoepelende deugd. Iedere stand doet het zijne goed,
geleid door de wijsheid van de hoogste stand.
Hoe ziet rechtvaardigheid eruit bij het individu: 3 vermogens binnen de ziel
De ziel of de psyche van de mens. Dualistische opvatting over de verhouding tussen ziel en lichaam,
die zich steeds apart van elkaar blijven houden.
Lichaam= kerker van de onstoffelijke ziel, de ziel moet zich zoveel mogelijk van het lichaam losmaken
om tot kennis te komen.
Binnen de ziel treffen we een hiërarchische indeling aan, zoals bij de staat.
3 delen of vermogens
- De begeerte: laagste -> streven naar behoeftes zoals eten en seks.
- Het energieke deel: agressie -> naar buiten tonen maar ook naar binnen door begeerte te
, onderdrukken.
- De rede: om de psyche te leiden, om de 2 vermogens niet in conflict te brengen.
Ook in de menselijke pscyhe moeten de 4 deugden (wijsheid, dapperheid, zelfbeheersing en
rechtvaardigheid.) aanwijsbaar zijn, analoog aan hun optreden in de staat.
De wijsheid zetelt dan in de rede, die bepaalt wat de andere zielsdelen moeten doen. De dapperheid
huist in het energieke deel, zelfbeheersing maakt harmonie tussen de hogere en de lagere delen
mogelijk. Daardoor kan de psyche als geheel, onder leiding van de wijsheid, rechtvaardig zijn.
=> Individu op dezelfde manier rechtvaardig als de staat -> rede, energie en begeerte vervullen elk
hun functie. De begeerte moet niet onderdrukt worden, maar de rede moet de juiste rangorde van
strevingen vaststellen, zodat ook de hogere aan bod komen. Plato wil dat elk element in de
psychische constitutie zijn natuurlijke functie vervult.
Mens = onrechtvaardig als 3 delen onderling strijd voeren. Dus wanneer het lager in opstand komt
tegen de natuurlijke autoriteit van het hogere -> want dit leidt tot onwetendheid, lafheid en onrecht.
Strijdkar met twee gevleugelde paarden. Afgebeeld.
De wagenmenner (de rede) wil het gespan naar de hemel naar de Ideeën brengen. Het ene paard
(energieke deel) laat zich wel omhoog leiden, maar het andere (de begeerte) wil steeds omlaag.
Schema
Staat Ziel Deugden
Regeerders Rede Wijsheid + zelfbeheersing = rechtvaardigheid
Wachters Energie Dapperheid + zelfbeheersing
Werkers Begeerte Zelfbeheersing
Terug naar de staat:
De begeerte wordt enkel aangesproken op zelfbeheersing. De begeerte moet niet enkel beheerst
worden door de derde stand zelf, maar ook door de twee andere standen. De begeerten van de
meerderheid, moeten beheerst worden door het inzicht van meer ontwikkelde mensen. Maar de
derde stand wordt geacht om de noodzaak hiervan in te zien.
IDEALE STAAT kan enkel gerealiseerd worden als de filosofen koningen worden in de staten of als zij
die nu koningen en machthebbers genoemd worden echte filosofen worden = als politieke macht
met de filosofie in 1 en dezelfde persoon samenvalt. De rechtvaardige samenleving bestaat pas als
het beleid van de regering berust op kennis van de Ideeën. Met name het Idee van het Goede ->
hoogste idee. = niet enkel een intellectueel inzicht, maar ook een moreel inzicht. De filosofen-
