DE FUNCTIES VAN DE GRONDWET
WAT IS EEN GRONDWET?
Iedere maatschappij waarin de rechten niet gewaarborgd zijn, noch de scheiding der machten in
vastgesteld, heeft geen grondwet.
De Anglo-Amerikaanse en de Franse constitutionele teksten vormen een inspiratiebron voor de
Belgische Grondwet, maar zijn op hun beurt ook geïnspireerd op de charters en keuren die tijdens
het Ancien Régime in onze gewesten werden gesloten ter pacificatie van de machtsstrijd tussen de
vorsten enerzijds en de kerk, de adel en de burgerij anderzijds. Deze vroege voorlopers van de
huidige grondwetten legden de macht van de vorst aan banden en garandeerden de vrijheden van de
onderhorigen.
Bv. Plakkaat van Verlatinghe (1581), een akte waarmee een aantal Nederlandse staten de Spaanse
Koning Filips II vervallen verklaarden van de troon en over zichzelf de onafhankelijkheid uitriepen.
Die tekst is gebaseerd op keuren van de verschillende vorstendommen, waarin de vrijheden van de
steden en vorstendommen waren opgesomd, zoals het Keure van Kortenberg (1312) en de Blijde
Inkomst (1356).
Charter van Kortenberg: 1312 werd uitgevaardigd in Kortenberg door hertog van Brabant. Was het
kerndocument van de Brabantse constitutie. Het verleende allerlei rechten aan onderdanen en was
het begin van een rechtstaat. De machthebber had geen mogelijkheid om discretionair beslissingen
te nemen over wat te doen met de onderdaan.
Magna carta: zonder proces mag je niet in de gevangenis.
DE FUNCTIES VAN DE GRONDWET
EERSTE FUNCTIE: DEMOCRATISCHE ORGANISATIE VAN DE OVERHEIDSMACHT
De eerste functie van een grondwet zouden we kunnen omschrijven als het organiseren van de
democratische machtsuitoefening van de overheid over haar onderdanen. Het ‘instellen van een
regering, die zijn rechtmatige bevoegdheden ontleent aan de instemming van de geregeerden’, om
de Declaration of Independence te parafraseren.
Deze eerste grondwetsfunctie is een positieve functie: de grondwet brengt de overheid tot stand. Zij
zorgt ervoor dat een overheid (bijvoorbeeld een staat) zichzelf vorm geeft of ‘constitueert’.
Constitutionalisme is "een samenstelling van ideeën, houdingen en gedragspatronen die het principe
uitwerken dat het gezag van de overheid voortvloeit uit en beperkt wordt door een corpus van
fundamentele wetten". Constitutionalisme is een beschrijving van een ingewikkeld en moeilijk te
definiëren totaal concept, dat diep verankerd in de historische ervaring, dat de functionarissen die
overheidsbevoegdheden uitoefenen onderwerpt aan de beperkingen van een hogere wet. Politieke
organisaties volgen het principe van het constitutionalisme in de mate dat zij "geïnstitutionaliseerde
mechanismen van machtscontrole bevatten voor de bescherming van de belangen en vrijheden van
de burgers, met inbegrip van die welke in de minderheid kunnen zijn".
1
,“Dat, om deze rechten te garanderen, regeringen onder de mensen worden ingesteld, die hun
rechtmatige bevoegdheden ontlenen aan de instemming der geregeerden; (...) een nieuwe regering
in te stellen, haar grondslag vestigend op beginselen en haar bevoegdheid organiserend in een vorm
die hun het meest geschikt lijken om hun veiligheid en hun geluk te bewerkstelligen.”
“zij hebben recht om wetten te maken dat van toepassing zal zijn op ons. Idee is dat je beslissingen
gaat maken die voor iedereen zal gelden, de regering krijgt rechtmatige bevoegdheden. De overheid
zal zich constituioneren. Systeem van rechtsstaat rule of law instellen. Zowel burgers als de overheid
zijn onderworpen aan het recht.”
Moderne grondwet hanteert democratische concepten. Het volk is soeverein om te beslissen. België
is gebaseerd op nationale soevereiniteit dus hoogste macht ligt niet bij het volk het is één natie.
Maar niet elke staat met een grondwet is een democratische staat. Bv: ook in de Islamitische
Republiek Iran, Nazi-Duitsland en de voormalige Sovjetrepublieken waren grondwetten van kracht
die de bevoegdheden van de verschillende staatsorganen omschreven, maar van democratische
inspraak was weinig sprake.
Het moderne grondwetsconcept, en dat blijkt wederom uit de tekst van Jefferson, vertrekt
daarentegen vanuit de idee dat de organisatie van de staat op democratische principes moet
berusten, op de “instemming” (Volkssoevereiniteit/consent) van de geregeerden.
Niet-democratische grondwetten wel eens als façadegrondwetten omschreven. Zij maskeren de
ware aard van het regime.
– Fundamentele regels voor de organisatie en werking van de staatsmachten
– Grondwet: primaire rechtsbron van een rechtssysteem
– De parlement spreek in de naam van natie (representatie)
– Volkssoevereiniteit: volk heeft laatste woord
TWEEDE FUNCTIE: BEPERKING VAN DE OVERHEIDSMACHT.
Hiermee zijn we aanbeland bij de tweede grondwetsfunctie: het beperken van de overheidsmacht.
De tweede grondwetsfunctie heeft bijgevolg een eerder negatief karakter. De moderne, liberale
grondwetsidee is nauw verbonden met het principe van gematigd bestuur en het bestrijden van
willekeur. De grondwet moet machtsmisbruik door de overheid en haar organen tegengaan en zo de
vrijheid van de burgers beschermen.
Het grondwettelijk recht hanteert hiervoor twee technieken: (i) het verdelen van de overheidsmacht
tussen diverse ambten, instellingen of organen (=scheiding der machten) en (ii) het inperken van
de overheidsmacht door het verankeren van fundamentele rechten en vrijheden.. (=de
grondrechten die overheden niet kunnen schenden.)
Montesquieu & Locke de twee geestelijke vader van de moderne grondwet begrip van scheiding van
machten. Elke mens die macht krijgt zal uiteindelijk misbruik van maken was Montesquieu zijn idee.
Daarom moet je het verspreiden onder 3 instanties die zicht in evenwicht zal houden.
2
,“Aangezien het een groot misleidend kan zijn aan de menselijke zwakte is het onmogelijk om macht
te hebben om wet te maken, wet te spreken en uitvoeren dan kunnen ze die zelf niet gehoorzamen
en aanpassen naar hun eigen voordeel “ – Locke
HORIZONTALE MACHTENSCHEIDING - TRIAS POLITICA’S
Absolute machtenscheiding >< machtsevenwicht/ checks and balances
Het principe van de machtenscheiding kan op twee manieren invulling krijgen. Volgens de theorie
van de absolute machtenscheiding, kunnen de drie overheidsfuncties zuiver worden afgebakend en
moeten zij elk afzonderlijk aan drie volledig onafhankelijke organen worden toebedeeld.
Volgens een tweede versie beoogt het principe niet zozeer een scherpe scheiding maar eerder een
evenwicht tussen de machten tot stand te brengen. Het doel is het voorkomen van
machtsconcentratie, en dat doel kan het beste worden gerealiseerd door een system waarbij de
verschillende machten elkaar onderling controleren of waarbij zij wederzijds participeren in de
uitoefening van elkaars functies. ‘checks and balances’. BV: De wetgevende macht bestaat bij ons uit
door de koning en parlement.
Het is deze laatste versie die de bovenhand heeft gekregen. Eerder dan een absolute
machtenscheiding, streven de meeste grondwetten naar een evenwicht tussen de machten.
Uit deze korte bespreking van het beginsel van de horizontale machtenscheiding is gebleken dat zij
primair tot doel heeft de overheidsmacht aan banden te leggen en machtsmisbruik tegen te gaan om
zo de vrijheid van de burger te waarborgen. Een ander belangrijk voordeel van de machtenspreiding
is dat zij arbeidsverdeling en functionele specialisatie mogelijk maakt. Zij laat toe om bepaalde
overheidstaken af te schermen van politieke interventie en over te laten aan ‘professionals’ die
vanwege hun expertise en onafhankelijkheid beter geplaatst zijn om bepaalde opdrachten uit te
voeren.
Een eerste techniek om de macht van de overheid te begrenzen is die macht te spreiden over
verschillende entiteiten en organen. Dit kan op twee manieren gebeuren: de verschillende taken en
bevoegdheden van de overheid kunnen binnen één en hetzelfde overheidsverband aan verschillende
ambten of organen worden toebedeeld. In dat geval spreken we van de functionele of horizontale
machtenscheiding.
Om te beginnen kan machtsmisbruik worden tegengegaan door de verschillende werkzaamheden
van de overheid horizontaal te verdelen tussen meerdere instelling van diezelfde overheid.
trias politica: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke functie.
De trias politica-gedachte is onlosmakelijk verbonden met Montesquieu. Door de drie
overheidsfuncties te spreiden over verschillende ‘machten’ kon volgens Montesquieu het gevaar op
willekeur worden geminimaliseerd. De ene macht zou dan tegenspel kunnen bieden tegen de andere
macht en op die manier zouden zij elkaar, zo nodig, een halt kunnen toeroepen.
3
, VERTICALE MACHTENSCHEIDING
Gelaagde rechtsorde – constitutioneel pluralisme >< centrale overheid
Daarnaast bestaat de mogelijkheid om de bevoegdheden van de overheid te spreiden over
verschillende territoriaal omschreven overheidsverbanden (bijvoorbeeld de unie, de staat, de
deelstaten, de lokale besturen). We spreken dan van de territoriale of verticale machtenscheiding.
De twee bekendste constitutionele technieken van verticale machtenscheiding zijn federalisme en
decentralisatie. Federalisme impliceert de spreiding van bevoegdheden tussen verschillende
autonome rechtsordes. Bij decentralisatie kent de centrale overheid bepaalde taken toe aan
ondergeschikte (lokale) besturen.
Het subsidiariteitsbeginsel houdt in dat de hogere overheid zich niet moet inlaten met taken die ook
door lagere instanties kunnen worden afgehandeld. (: je moet beleid voeren op het niveau dat meest
geschikt is.
Verankering rechten en vrijheden: De idee van individuele grondrechten als begrenzing van de
overheidsmacht is natuurlijk ouder dan de Amerikaanse en Franse revolutionaire teksten.
OVERIGE FUNCTIES
o Natie- en staatsvorming
o Programmatorische functie: bevorderen van de gelijkheid tussen burgers, bescherming van het
leefmilieu
Naast, of gerelateerd aan, de hierboven beschreven grondwetsfuncties, kunnen nog tal van andere
functies aan de grondwet worden toegeschreven.
Zo bestaat er doorgaans een verband tussen de afkondiging van een grondwet en het streven naar
natie- of staatsvorming. Dat is niet verwonderlijk: een grondwet heeft pas zin als er een overheid is
(een staat), waarvan de macht georganiseerd en begrensd dient te worden.
Voorts hebben grondwetten vaak ook een programmatorische functie: naast het organiseren van
het overheidsgezag bevatten grondwetten soms ook doelstellingen die de staat moet nastreven,
zoals het bevorderen van de materiële gelijkheid of de bescherming van het leefmilieu.
CONCLUSIE
Grondwet = maatschappelijke contract/ sociale contract = een contract tussen burgers en bestuurder.
Einde natuurstaat (Hopes filosoof ) : waar iedereen vrij is om te doen wat die wil (oorlog van allen
tegen allen) overheidsgezag is nodig om wetten te uitvaardigen en sanctioneren waar het moet.
à De 17de en 18de-eeuwse verlichtingsfilosofen gebruikten het beeld van het maatschappelijk
contract om de betekenis van de grondwet te vatten. We kunnen de grondwet zien als een fictieve
overeenkomst tussen vrije individuen om een georganiseerde politieke gemeenschap te vormen. Het
individu staat zijn vrijheid af aan de overheid die voortaan over het geweldsmonopolie beschikt en,
middels de handhaving van het recht, orde, vrede en veiligheid moet waarborgen. In ruil voor diens
gehoorzaamheid is de overheid goed bestuur en de bescherming van de individuele vrijheden van de
4
