1. STRAFRECHTGESCHIEDENIS: DE OUDSTE SPOREN VAN HET STRAFRECHT
1.1 BRONNEN
STRAFRECHTSGESCHIEDENIS BRONNEN:
A. Materiële sporen
- Rechtsarcheologie (zoeken/opgraven voorwerpen van het verleden dat te maken heeft met het
recht)
o Rechtsarcheologische objecten:
Gerechtsgebouwen, schandpalen, zwaarden, tortuurinstrumenten…
- Rechtsiconografie en -iconologie
o Bestudeert voornamelijk: beelden/afbeeldingen/taferelen die te maken hebben met het
recht, en bij gevolg ook boeken met bepaalde prentjes in voor een duidelijke uitleg te
geven
o Leerboeken (bv. Joos de Damhouder), gerechtigheidstaferelen…
16de eeuw ergste eeuw van het strafrecht
Heksenprocessen
Verkeerde godsdienst werden ook gestraft
….
Joos de Damhouder
Recht gestudeerd in Leuven
o Gefocust op romeins wet
o Schreef een handboek over strafrecht
“praktijk van het strafrecht”
“strafrechtelijke praktijk”
Hierin staat het Eeuwen oude gewoonte recht
van bij ons, romeinse recht, grondwet in.
Hierover geeft hij een overzichtelijk uitleg.
o Proces stap voor stap uitgelegd
Boek heeft ook prentjes=duidelijkheid
o Handig voor rechters, vroeger meestal
ongeletterd
Joos heeft veel afgeschreven van andere, plagiaat
gepleegd
o Filips Wieland is de echte schrijver
B. Geschreven bronnen
Formele rechtsbronnen
o Wetgeving (wetten geschreven)
probleem: het is niet omdat iets in de wet stond dat dat ook werd
toegepast. Vb. doodstraf in België tot begin 2000 doodsstraf laatste keer na
WO2
o Rechtspraak (vonissen/uitspraak rechter geschreven) (!!!!)
Probleem: verschriftelijkingsgraad
Niet alle vonnissen werden opgeschreven, en als het werd
geschreven werd het dan bewaard???
o Rechtsleer (artikels geschreven door juristen over rechten)
Probleem: de praktijk, standpunt???
Alles wat rechtsgeleerden zegge/schrijven, is dat de PRAKTIJK of is
dat het STANDPUNT dat ze innemen
1
, Rechtstoepassingen: in vonnissen, contracten e.a. documenten
o Probleem: strafrecht
niet van alles aangifte,
vervolging gebeurt niet altijd,
minnelijke schikking (boete maar geen vervolging in rechtbank, afkopen van de
straf),
genade (koning verleent genade, geen vervolging meer)
o dark number: de criminaliteitscijfers dat erkend zijn, zijn veel minder dan de werkelijke
criminaliteitscijfer
DE OUDSTE BRONNEN
Middellandse zee: bakermat West-Europese cultuur
De Middellandse zee vormt het bakermat (oorsprong) van onze Westerse cultuur en dus ook het SYRAFRECHT.
MAAR WAT IS DAAR DAN ALLEMAAL ONTSTAAN?
o Religie: Jeruzalem
In Jeruzalem waren verschillende religies naast elkaar
Onvermijdelijk invloed op strafrecht
o Ratio: Athene
belangrijkste rechtsfilosofen leefden in Griekenland
o Recht: Rome
in Rome werd een rechtssysteem ontwikkeld met belang voor het privaatrecht ontwikkeld
Waarom daar?
Door de ontwikkeling van steden, ontwikkelen zich ook verschillende schriftenstelsels (spijkerschrift, hiërogliefen,
…) DOORDAT steden een vorm van organisatie vragen
Waar?
De eerste steden, en bij gevolg de eerste bronnen van het strafrecht ontwikkelen zich in de vruchtbare sikkel (+-
Mesopotamië)
Rechtsteksten in vruchtbare halve maan
- 2000 v.C.
- Eerste Wetten, Wetboeken?
o De wetten in deze rechtsteksten zijn niet wetten zoals we die vandaag
de dag kennen, deze “wetten” bevatten enkel regels, het bevat GEEN
strafrechtsprocedure
o Men kan het ook GEEN wetboeken noemen, omdat je daarvoor een
WETGEVEND systeem voor nodig hebt (wetgevende macht), en die
bestaat nog NIET in die tijd.
De koning legt de regels wel op en gebruikt God is legitimatie (ik mag die regels opleggen,
omdat God dat van mij wilt. “ik vervul zijn opdracht”)
- Veel aandacht voor “publiekrecht”
o Men stelt zich de vragen
‘hoe gaan we een staat organiseren?’
‘hoe gaan we straffen?’
…
- Redactie? toepassing?
o We weten ook niet Wie de teksten heeft geschrevenen (redactie?) en of deze teksten ook van
toepassing waren
Hierdoor ontstaat een Gevaar: Hineininterpretierung: wij weten niet wat ze bedoelde
met de oude teksten. Wij denken als MODERNE mens om oude teksten te begrijpen, wij
moeten de context zien. = Met onze ideeën van vandaag oude teksten begrijpen
2
,Legitimatie van recht en macht
Legitimatie van de rechtsregels die de vorst heeft opgesteld, en de macht van de vorst is zeer
belangrijk
o De vorst moet namelijk zijn macht kunnen ‘verkopen’ aan het volk
o WEBER stelde hierbij 3 gezagstypes (!!!!)
o Max weber: waarom aanvaarden we een bepaalde macht?
3 redenen (weberiaanse categorieën):
De rede/rationele legitimatie (als iemand redelijk is)
Charismatische legitimatie
o Macht aanvaarden omdat van die macht een uitstraling vanuit
gaat
o Imponerend
o Macht, gezag, kennis uitstraalt
o Bv: hitler, romeinse keizer,…
o Probleem: wanneer ze sterven is het gedaan met dat
charisma, dus volgt er een crisis over de opvolging
o Godsdienst speelt vaak een rol hier. Jullie moeten luisteren,
want God heeft mij uitgekozen.
o Doorheen de geschiedenis heel belangrijk geweest
Traditionele legitimatie
o Synoniem: Praktische legitimatie
o = We aanvaarden de dingen die er zijn, omdat ze er gewoon
zijn, Wij hebben nooit iets anders geweten
Later werd hier ook nog “actieve legitimatie” aan toegevoegd
Bijvoorbeeld
o propagandavoering
RECHT KOMT VAN DE GODEN = IS DE VOORNAAMSTE LEGITIMATIE DOORHEEN DE JAREN
Een voorbeeld hiervan is de codex (van) Hammoerabi (!!!)
18e eeuw v.C. : Hammoerabi is een vorst die na heel wat militaire veroveringen een gecentraliseerd
rijk uitbouwt waarbinnen hij een ‘recht’ laat gelden a.d.h.v
o Goddelijke legitimatie:
hij heeft het recht gekregen van de zonnegoed (Samas)
Deze God heeft het recht aan mij gedicteert
DUS ik mag straffen omdat ‘God’ dat toelaat
Heerser/vorst zijn is een goddelijke taak om die goddelijke regels toe te passen
Hij stelt dus de Codex op (Codex Hammoerabi)
o De inhoud van deze “codex” is wereldlijk
WERELDLIJK betrekking hebbend op deze wereld, in tegenstelling tot met name
het hiernamaals of de kerk
MAAR IS DE “CODEX” HAMMOERABI wel een ECHT WETBOEK/CODEX?????
o NEEN deze “codex” is noch formeel noch materieel GEEN werkelijke codex!!!!
Deze “codex” is niet EXHAUSTIEF (het is niet allesomvattend, niet alles zit erin)
Deze “codex” is niet SYSTEMATISCH
(er zit geen systematiek/orde in, verschillende “rechtstakken” lopen door
elkaar)
Deze “codex” bevat zowel wetten als gewoonte
3
, o MAAR wat moet een “ECHT” wetboek dan wel zijn??
Een WETboek
= is een rechtstekst met WETTEN in
o Alle wetten hierin gaan over bepaalde takken
o Elk tak wordt behandeld in een wetboek
Per tak 1 wetboek
DAT WILT WEL ZEGGEN DAT Onze wetboeken zijn niet
echt wetboeken zijn, omdat er soms meerder takken
in 1 wetboek staan
Moet systematisch zijn
o Er moet een bepaalde systematiek in zitten, een orde in zitten
Moet Formeel exhaustief zijn
o = Uitputtend, het staat er allemaal in. Het bevat alles. Alles
moet erin
Is dat mogelijk?
Nee alles evolueert, we krijgen ook nieuwe
problemen. Materiële exhaustief gaat niet.
Formele exhaustief wel, het wetboek heeft
voldoende principes om problemen om te
lossen
o Zijn Strafrecht
gaat uit van het Talio-principe (oog om oog tand om tand)
Voorbeeld: Als iemand een been gebroken heeft van een vrij man, zal
men hem eveneens een been breken
Ook gaat het uit van een Standenmaatschappij
Waarbij verschillende standen, verschillende rechten hebben
o Voorbeeld: Als een metselaar een huis voor iemand gebouwd
heeft, en als hij zijn werk niet verstevigd heeft en het instort
en de eigenaar sterft moet de metselaar ook dood.
DUS grondslagen/basis:
- Recht = macht
- Goddelijke/religieuze/charismatische legitimatie van het recht
4
,2. DE VROEGE MIDDELEEUWEN
2.1 RECHTSREEKSE INVLOED ROMEINS RECHT?
OUDSTE JURIDISCHE BRONNEN IN ONZE REGIO
De oudste juridische bronnen in onze omgeving zijn vooral afkomstig vanuit:
o “Rechtsleer” (door romeinse ogen: Tacitus, Caesar)
o “Wetgeving” (optekeningen door “geromaniseerden”)
Gewoonte recht van de romeinen zijn opgeschreven: in het Latijn
Deze optekeningen zijn niet altijd 100% correct
ROMANISERING + HOSPITALITAS
In onze regio’s/gebieden was er een BEPERKTE “romanisering”
Romanisering was het proces waarbij de door Romeinen onderworpen volken geleidelijk de
Romeinse cultuur, gewoonten en taal (het Latijn) overnamen.
En de zogenaamde ‘hospitalitas’ ontstaan
Romeinen stellen aan de Franken (Barbaren): ‘goed, kom maar bij ons MAAR je helpt ons in de
oorlogen tegen de Germanen + beschermt onze grenzen’
o Nadeel: haalt de vijand binnen + Franken behouden hun eigenheid
476: VAL VAN HET WRR (WEST ROMEINSE RIJK)
De Germanen sijpelen het gebied dan toch langzaam binnen en bij de aanval op Rome in 476 zorgt dat voor de
val van het WRR. Door de onkunde en de nalatigheid die daarmee gepaard gaan, verdwijnen heel wat dingen:
- Centralisme (1 rijk, 1 leider, 1 hoofdstad)
- Bureaucratische administratie (democratie)
- Staat als magistratuur
- Cultuurcocktail (Grieks denken, Romeins recht, Byzantijns charisma)
- Universalisme
- Christendom = staatsgodsdienst (ketterij majesteitsschennis)
DE MACHT VAN DE KERK
De macht van de kerk is en blijft een constante doorheen de jaren, maar hoe komt het nu dat die zoveel macht verworven
heeft
Tolerantie: edict van Milaan (313, Gelijkheid geloofsovertuiging) = belangrijk element
o Ervoor werden christenen vervolgd, maar door dat edict verwerven ze steeds meer macht
In (392): christendom wordt een Staatsgodsdienst (392)
- Kerk: eigen hiërarchische structuur
o Bisdommen = civitates
o Concilie = senaat
o Ecclesia vivit lege Romana
Leven volgens het Romeins recht
- Kerk: eigen rechtbanken (officialiteiten = kerkelijke rechtbanken)
o Van zodra iemand van de clerus ergens betrokken bij was (doofpot operaties)
o Nu nog altijd, vb. ongeldig laten verklaren van huwelijk
5
, - Kerk: eigen recht
o = canoniek recht
= Leefregels in de kerk
Rechten en plichten van alle medewerkers in de kerk (bischoppen,… maar ook gelovigen)
- Kerk: Cultureel superieur
o Drager van: taal (Latijn) en cultuur (schrift)
- Kerk: Houder van gronden en (dus) macht
- Kerk heeft: Actieve propaganda de kerstening (heel Europa Christelijk maken)
Kerstening is het historische bekeren, vaak massaal, van niet-christelijke (veelal heidense)
volkeren tot het christendom
2.2 GERMAANS RECHT: GEWOONTERECHT
Germaanse stammen sijpelen langzaam binnen (=indringers/autochtonen) in het Romeinse Rijk, maar zij hebben hun
eigen gewoonte en gebruiken en dat botst met het al bestaande Romeins Recht. Daardoor komt er een duale
rechtsorde: men moet een keuze maken tussen dat Germaans recht en Romeins recht.
Het bestaande Romeins recht is geschreven, het Germaanse Gewoonterecht NIET
o Dit Leidt tot optekening van gewoonte
o Hoe werkt dat Germaanse recht dan juist? Het gaat uit van de gewoonte (= gewoonterecht) en bestaat
uit:
Lex: het recht zelf
Ewa: de vorm van het recht --> neergeschreven element
Problematiek: neergeschreven door de kerk dus zijn kunnen dat naar hun
hand/voordelen zetten
Het Germaanse recht zorgt voor de val van het WRR.
Voor ONS had je ook de Franken (= Merovingers). Zij zijn aanwezig al voor 476 (val WRR) en hebben hun hoofdstad ‘hier’ in
Doornik onder leiding van Clovis.
Ze hebben hun eigen recht namelijk het ‘LEX SALICA’. Dat bestaat uit:
o Een “Salische wet” als erfopvolging:
Vorsten kunnen opgevolgd worden, door hun zoon (alleen mannen dus)
o Een Salische wet als formele rechtsbron:
‘dit is nu het recht waar alle Franken zich aan moeten houden’
Clovis is in het eerste opzicht niet gelovig, maar gaat toch een alliantie aan met de kerk door zijn gelovige vrouw
en hij organiseert concilies waarmee hij de kerk een zekere legitimatie geeft.
2.3 STRAFRECHT BIJ DE FRANKEN
Het strafrecht bij de franken bestaat de “LEX SALICA”
o Tarievenboek voor misdrijven
Als je dat misdrijf pleegt, zal je zoveel geld moeten betalen)
o Het is GEEN “grondwet”, NOCH “wetboek”
STRAFrecht is niet publiek (examen) = privaatrecht in deze tijd
o Formeel strafrecht (procedure regels): geen publieke vervolging
Dat wilt zeggen dat de overheid NIET vervolgt, de vervolging is de taak van de familie
Wraak voor familie is belangrijk vb. zus vermoord dan proberen zus andere familie
te laten vermoorden
Accusatoir recht = beschuldigen
o Ene partij tegen de andere, zonder overheid
o Materieel strafrecht:
Faidus (vergoeding voor familie) belangrijker dan Fredus (Schadevergoeding vorst/overheid)
Eerder schadevergoeding dan boete
6
, o Hoe verklaren?
Demonische-magisch/ natuurgebaseerd wereldconcept (natuur = kracht, goden)
De clan (sippe (uitgebreide familie), etnie) is de drager van deze krachten
Verstoring van die (familiale, niet statelijke) orde vraagt om herstel
Functie strafrecht: herstel orde
o Eerste fase: bloed voor bloed de bloedvete
De magische kracht verloren door dood: zelf doden brengt nieuwe kracht (kan dus een
onschuldige zijn!)
Wanneer iemand in je familie bijvoorbeeld vermoord wordt, dan verlies je aan
kracht, wanneer je zelf gaat terug moorden, herstel je die klacht
Vergelding/wraak
o Latere fase: kracht voor kracht afkoop van de vete
Nog geen geld, maar vee, wapens, gebruiksvoorwerpen…zelfs een persoon
Onderhandeld voor het “ding” (later “wettelijk” bepaald)
“ding” = proces waar men samenkomt
Bevestigd door een eed
o Blijft steeds: gevolgaansprakelijkheid (!!!!)
Wat is het gevolg van wat men mij heeft aangericht
2.4 GERMAANSE BEWIJSRECHT IN STRAFZAKEN
Principe: één partij toegelaten tot aantonen van bewijs (de slachtoffers)
o Er zijn 2 soorten bewijzen
Eed: onschuldigseed (eventuele met eedhelpers)
Door te zweren dat ik het niet heb gedaan, en soms eedhelpers. Mijn
familie/groep/gemeenschap zweert het ook
Bij meineed, zou je gestraft worden door god
Godsbewijzen (irrationele bewijzen), zoals:
Iudicium crucis (= Oordeel van het kruis)
o De 2 partijen moeten de vorm van een kruis maken. En de partij die het het
langste volhoud heeft de steun van God = niet schuldig
Koudwaterproef, heetwaterproef, gloeiend ijzer…
o Koudwaterproef: wij verdenken iemand dat het een heks is (relatie met
duivel). de heks wordt vastgebonden en in het water gegooid.
Als ze blijft drijven schuldig
Niet drijven niet schuldig
o Heetwaterproef/gloeiend ijzer
Met je hand een gloeiend staaf vasthouden of je hand in heet
water steken
Je verbrand dus. Er wordt een wikkel om gedaan
Je gaat naar huis. Naar 3 dagen terug naar rechter en als je wond
goed aan het genezen is onschuldig
Als je wond niet goed geneest schuldig
Duel
o Gerechterlijk duel: duel dat bevolen wordt door de rechtbank
o Om te bewijzen wie er gelijk heeft moeten de 2 partijen vechten tegen
elkaar
Je moet niet altijd zelf vechten. Je kan ook een ‘kampioen’
inroepen die voor jou vocht.
Niet tot dood. Maar als 1 van de partijen verwond is en bloed. Is
die ook schuldig
7
, 3. DE LATE MIDDDELEEUWEN MANIER VAN DENKEN FUNDAMENTEEL VERANDERT!!!
3.1 BRONNEN VAN HET STRAFRECHT
Vergeet de “vijf” rechtsbronnen
Gewoonte, rechtsleer, rechtspraak, wetten en algemene rechtsbeginselen
Dit is iets hedendaags, bestond niet tijdens de middeleeuwen
Tijdens deze periode maakte ze wel een onderscheid tussen;
Ongeschreven rechtsbronnen
o De gewoonte belangrijkste rechtsbron in deze periode
Het gewoonterecht
traditie, wij hebben niets anders geweten. Het is een gewoonte
o Bewijs van het eeuwen oude gewoonterecht
Precedent
een specifiek geschil vervolgens als algemene regel
Gebruiken een vorig geschil als algemene regel, dus
dat bewijs dat “wij het altijd al hebben gedaan”
Turbe bewijsmiddel/commissie voor de rechtbank
Hoe ga je het bewijzen
o 10 mannen (getuigen) zullen unaniem
verklaren dat de regel zo is (ze komen
overeen)
o (De moraal, religie, verhalen,..)
Meeste rechtsbronnen zijn ongeschreven en vooral onder invloed van de moraal van die tijd,
religie van die tijd, en verhalen,…
Geschreven rechtsbronnen
o Stedelijke en andere keuren
“ascending theory of power”
Steden (met hun burgers) bezitten in deze periode een bepaalde macht, en zijn dus
een machtsbron en een tegengewicht t.o.v hun vorst.
De gemeenschappen/steden maken hun eigen wetten, dus niet alleen de vorst
o = Ascending tehroy of power (van beneden naar boven)
o Vorstelijke wetten
“descending theory of power”
Om chaos te vermijden zal de koning proberen het recht als politieke macht op te
leggen
wetten komen van boven
o Late Middeleeuwen: receptie geleerd recht (!!!)
In de late middeleeuwen is er een receptie van het geleerd recht (recht van de Romeinen)
Recht van de romeinen die herontdekt wordt, en ook terug aangenomen (receptie)
Er rijst zich wel de vraag of men eigenlijk wel Gebondenheid is aan “de wet”?
Ja, voor een aantal specifieke misdrijven
o Wat die staan in afspraken duidelijk vermeld wat het gevolg daarvan is
Globaal gezien nee, want geen motivering van de rechters
o Gewoon aanduiden of je schuldig bent of niet, geen bewijs leveren waarom ze vinden dat je schuldig
bent of niet DUS kan je ook schuldig verklaard worden zonder dat er effectief beroep werd gedaan op
het recht.
Lokt dus willekeur uit
8
