Vrijheid, burgerschap en democratie
De figuur van Pieter Gillis
16de eeuw: bloeitijd van het humanisme
Boekdrukkunst, reformatie
Gillis, Erasmus, More
Ad fontes, tolerantie
De verloren droom van Pieter Gillis
Pieter gillis= stadssecretaris antwerpen geweest
Handboek: burgerschap. Politiek-filosofische perspectieven / patrick loobuyck => Universitas
Examenstof handboek
Niet kennen
• p. 23: Natuurrecht
• pp. 60-63: De democratische paradox
• pp. 109-127: Sociale rechten...
• (p. 127 Diversiteit en sociale gelijkheid = leerstof)
Lezen
• pp. 7-20: Inleiding
• pp. 24-26: Sociaal contract
• pp. 88-93: Burgerlijke gehoorzaamheid
Examen Zit 1: zaterdag 28 jan 2023, pc examen, 3 open vragen
3 componenten burgerschap: juridische status, activiteit en lidmaatschap
Status= burgers hebben rechten die een wettelijke bescherming genieten = liberale perspectief
Activiteit= de burger als politieke actor die kan participeren in politieke instituties, activiteiten,
debatten en besluitvormingsprocessen =republikeinse perspectief
Lidmaatschap= het gemeenschapsgevoel en een gedeelde politieke identiteit die met burgerschap
gepaard kan gaan= communitaristische perspectief
Aristoteles
=eerste om uitgangspunt te formuleren van alle politieke filosofie: mens is politiek dier
Politieke dieren
De antieke Griekse filosoof Aristoteles (384-322 vC) verwoordt als eerste kort en bondig het
uitgangspunt van alle politieke filosofie: de mens is een zôon politikón, een politiek dier of (letterlijk)
een politiek levend wezen. Om die omschrijving goed te begrijpen is het van belang het verschil
tussen ‘sociaal’ en ‘politiek’ goed voor ogen te houden.
• Mensen zijn sociale dieren: net zoals de meeste andere dieren zijn mensen geen solitaire
wezens, maar aangewezen op het samenleven met andere soortgenoten om te kunnen
(over)leven.
• Aristoteles bedoelt met zijn uitspraak, dat mensen die sociale dieren zijn die, anders dan
andere sociale dieren, hun sociale leven (of samenleving) politiek organiseren en
vormgeven. Aristoteles verwijst daarbij naar zowel ‘de politiek’ als ‘het politieke’.
Is zich scherp bewust van feit dat hij iets anders zegt dan de ”mens is sociaal dier”= dat betekent dat
mens zoals meeste andere dieren aangewezen is om samen te leven met andere mensen
Mensen dat sociaal leven die kunnen op een politieke manier organiseren, sociale leven met andere
mensen organiseren politiek
1
,De politiek
Onder de politiek wordt de orde of het raamwerk (regels, wetten, instellingen …) verstaan aan de
hand waarvan mensen hun coëxistentie, hun samenleving, hun sociale interactie organiseren en
faciliteren.
“All but anarchists believe that we need some sort of stable political framework to regulate social
and economic life, along with various political institutions – such as a bureaucracy, legal system and
courts, a police force and army – to formulate and implement the necessary regulations. At a bare
minimum, this framework will seek to preserve our bodies and property from physical harm by
others, and provide clear and reasonable stable conditions for all the various forms of social
interactions that most individuals find to some degree unavoidable – be it travelling on the roads,
buying and selling goods and labour, or marriage and co-habitation. (…) few doubt that in a society
of any complexity we require at least these elements and that only a political community with
properties similar to those we now associate with a state is going to provide them.”
(Richard Bellamy, Citizenship. A Very Short Introduction, pp. 4-6)
-de politiek = het feit dat sociale leven in samenlevingen georganiseerd wordt door politieke wezens
aan de hand van instellingen die worden gecreëerd, wetten uitgevaardigd, regels afgesproken en aan
mensen toegekend, het eco/ soc leven worden gefaciliteerd door politieke afspraken
=Geheel van instellingen, wetten , instituties zorgt dat soc gemeenschap beschermd wordt =
resultaten van politieke handelen van mensen die het soc leven willen faciliteren
En het politieke
Het politieke verwijst naar het bredere ethische, ideologische en historische kader dat de
legitimering biedt van de politiek. Die legitimering vormt de inzet van de politieke interactie tussen
mensen. Het gaat daarbij in wezen om de volgende (onderling samenhangende) vragen:
• Welke doelen moeten bij de politieke organisatie van een samenleving primair voor ogen
gehouden worden? Wat moet bij de politieke organisatie van een samenleving primair
beschermd worden als een onaantastbaar goed?
(stabiliteit, veiligheid, (rechts)zekerheid, cohesie van de sociale gemeenschap, economische
welvaart, individueel en sociaal welzijn, gelijkheid, rechtvaardigheid, vrijheid, …)
• Welke staatsvorm is het meest geschikt, dan wel totaal ongeschikt om het sociale leven van
mensen politiek te organiseren, en waarom?
(Aristoteles plaatste als antwoord op deze vraag de monarchie, de aristocratie en de burgerlijke
constitutie (politeia) tegenover de tirannie, de oligarchie en de democratie)
-het politieke= een term die bedoelt te verwijzen naar datgene wat op de achtergrond op het spel
staat wanneer we met elkaar pol afspraken maken bv over verkeersregels, het gaat daar over het
morele kader, de ideeën, de idealen, de waarden die op het spel staan voor versch partijen die met
elkaar handelen en in functie waarvan zij opzoek gaan naar regels, wetten, pol afspraken die zo dicht
mogelijk aansluiten bij die waarden die op het spel staan
Domein waar verbinding wordt gemaakt voor waarden , doelen van samenleving en anderzijds
compromis die je moet maken om te komen tot een regel, wet,..
Debatteren, argumenteren= pol handelingen
Opvatting: Sociale gemeenschap moet centraal staan ,moet zich kunnen ontwikkelen
Opvatting: kan pas bloeien als er sociale welvaart is
Opvatting: gelijkheid, pol georganiseerde samenleving niet goed georganiseerd als het niet streeft
naar gelijke behandeling
Wat is nu beste manier om die pol samenleving te organiseren? Monarchie, aristocratie(=bewind
gevoerd door beste burgers), politeia (mengvorm tussen democratie en oligarchie), tirannie moeten
we verwerpen, oligarchie ook verwerpelijk en democratie ook volgens aristoteles
Vrijheid
2
,Van oudsher wordt vrijheid beschouwd als een van de belangrijkste antwoorden op de vraag wat bij
de politieke organisatie van een samenleving primair voor ogen gehouden moet worden, en (dus) als
een van de belangrijkste criteria aan de hand waarvan staatsvormen op hun waarde moeten worden
geschat.
Vrijheid is in die context zo belangrijk, dat ze vaak wordt opgevat als de raison d’être, de
bestaansreden van de politiek: dat mensen hun sociale leven politiek organiseren, heeft in wezen
met vrijheid te maken. Anders geformuleerd: met de politieke organisatie van een samenleving staat
in eerste instantie vrijheid op het spel.
De vrijheid wordt beschouwd als 1 van de meest fundamentele zaken die op het spel staat wanneer
we spreken over politiek georganiseerde samenleving
Vormen vrij leven: 1 genieten van het schoon, 2 filosoferen en het 3 politieke leven
Zonder vrijheid geen politiek georganiseerd samenleven volgens aristoteles = vrijheid is
bestaansreden van de politiek
Politieke heeft geen zin als het in dat leven niet fundamenteel om de vrijheid gaat
Vrijheid en griekse polis
De Grieken uit de Oudheid gingen er prat op stichters en inwoners te zijn van hun polis (stadstaat –
het woord waarvan het woord politiek is afgeleid), en daarom vrij te zijn. Zij beschouwden zichzelf
met andere woorden als vrij omdat en voor zover zij hun samenleving politiek organiseerden,
terwijl ze naar andere volkeren keken als gemeenschappen van slaven die leefden onder het juk van
hun tirannen.
(Vrijheidscultus in Athene - standbeeld van Harmodius en Aristogeidon, die aan het einde van de 6 de
eeuw vC werden vereerd als de doders van de tiran Hipparchus)
Toen ook soort van vrijheidscultus: atheners van 5 e eeuw voor christus, vaak bestookt door vijanden,
in heel die geschiedschrijving schrijven ze over verschil tussen 2 volkeren als de tegenstelling tussen
slaven en vrije mensen, de persen leven in slavernij want die kennen geen polis, die hebben hun
samenleving niet politiek georganiseerd
Grieken zijn vrij want zijn burgers van politiek georganiseerde samenleving, daarom moeten we de
polis verdedigen
Vrijheid, Immanuel kant
Voor Immanuel Kant (1724-1804) is vrijheid het enige oorspronkelijke recht van een mens voor
zover hij mens is. Die gedachte vormt de hoeksteen van zijn politieke filosofie.
• Vrijheid vormt bij Kant de kern van de menselijke waardigheid. Omwille van die waardigheid
geldt voor Kant als fundamenteel moreel (en politiek) principe, dat mensen nooit louter als
middel (bijvoorbeeld als slaaf), maar steeds ook als doel op zich (als een absolute,
onaantastbare waarde) moeten worden beschouwd.
• Dat principe vormt een van de belangrijkste fundamenten van de Universele Verklaring van
de Rechten van de Mens (1948), die vandaag in de regel gebruikt wordt als ijkpunt bij de
beoordeling van de deugdelijkheid van politieke regimes.
= vrijheid is het enige oorspronkelijk recht van de mens , daarin zit menselijke waardigheid, door die
vrijheid kan je met de mens niet zomaar doen wat je wilt, je mag mensen nooit louter als een ding
behandelen (bij behandeling andere als middel), je moet die ook beschouwen als een doel op zich,
als een wezen dat zelf ook in staat is om eigen leven te leiden zoals hij of zij dat wil
Probleemstelling
De vraag of x vrijheid garandeert is een van de belangrijkste issues in debatten over de vraag of x een
goede manier is om een samenleving politiek te organiseren.
Het vertrekpunt van deze cursus is de vraag wat die vrijheid inhoudt. Een antwoord op die vraag
(wat houdt die vrijheid in waarvan zovelen stellen dat ze de bestaansrede is van de politiek?) ligt
echter niet voor de hand. ‘Vrijheid’ is immers een typisch voorbeeld van een essentially contested
concept.
3
, Walter Bryce Gallie definieert ‘essentially contested concepts’ als concepten waarvan het juiste
gebruik onvermijdelijk perfectly genuine but endless disputes op gang brengt tussen de gebruikers
van dat concept:
• perfectly genuine omdat de argumenten die in die disputen door de deelnemers worden
gebruikt om hun opvatting te verdedigen plausibel, perfect respectabel, rationeel zijn;
• endless omdat die disputen nooit zullen leiden tot een (af)sluitende definitie (conclusive
definition) die op de instemming van iedereen kan rekenen.
Een sluitend antwoord op de vraag wat het begrip (concept) vrijheid in deze context inhoudt bestaat
dus niet. Er bestaan alleen maar (plausibele, rationeel verdedigbare, respectabele) opvattingen
(conceptions) van vrijheid.
Wat is vrijheid? Wat is politieke vrijheid?
Vertrekpunt van cursus is de reflectie over de vrijheid, op die vraag kan je geen uitsluitend antwoord
kunnen geven omdat vrijheid een essentialy contested concept is, het is een begrip waarvan de
betekenis per definitie gecontesteerd is, leidt tot perfecte echte, onvervalste eindeloze discussies =
debat waarin je niet begint te roepen, een debat dat beleefd wordt gevoerd en perfect plausibele
rationele argumenten die perfect respectabel worden uitgewisseld, maar is eindeloos debat dat niet
voor consensus zorgt
Als we hier antwoord geven op de vraag wat is vrijheid zullen we het niet hebben over begrip vrijheid
maar over verschillende belangrijke opvattingen over vrijheid (=conceptions)
We gaan 2 opvattingen over vrijheid bespreken:
In de eerste twee colleges worden twee opvattingen over vrijheid besproken:
• De liberale opvatting over vrijheid, bij monde van Isaiah Berlin (1909 - 1997)
• De republikeinse opvatting over vrijheid bij monde van Philip Pettit (1945 - )
Die twee opvattingen over vrijheid zullen twee verschillende antwoorden impliceren op de vraag hoe
het samenleven van mensen politiek georganiseerd moet worden, en meer bepaald op de vraag naar
het belang van een democratisch georganiseerde samenleving.
Beide opvattingen over vrijheid zullen echter ook verschillende aspecten blootleggen van dat statuut
dat voor inwoners van een politiek georganiseerde samenleving hun vrijheid garandeert:
burgerschap.
Op dat concept van burgerschap zal dan in de daarop volgende vier colleges dieper worden ingegaan.
-liberale (isaiah berlin)= reactie op oude republikeinse ideaal
-republikeinse opvatting (phillip pettit) = oudste politieke vrijheidsideaal
= die 2 naast elkaar zetten
Liberalen formuleren conclusie dat democratie niet echt nodig is om vrijheid te hebben,
republikeinen stellen dat zonder democratie er geen vrijheid is
Voor beide opvattingen geldt dat vrijheid aan mensen maar toegekend kan worden op grond van
burgerschap
2 aspecten van burgerschap: impliceert het hebben van vrijheidsrechten, en hebben van politieke
rechten
Liberaal: burger= private persoons wiens rechten gegarandeerd worden zonder noodzakelijk zelf
politiek actief te hoeven zijn = universele rechten
Republikeins: burger= een politieke actor die meedoet aan zelfbestuur
Communitaristisch: burgerschap vergt ook een gevoel van lidmaatschap en gemeenschapsvorming
=gespannen voet
Isaiah Berlin
Hb pg 21-23,26-33
4
