L-informatievaardigheden: beknopt overzicht (boek)
Vóór de boekdrukkunst
- orale traditie - beschavingen zonder schrift deelden informatie mondeling
- tekensysteem - bv. Peru, Inca’s in de 14e / 15e eeuw hadden quipu’s ‘pratende knoppen’ of ‘pratende
draden’
-> bundel gekleurde draden met knoppen waarin informatie was opgeslagen
-> een bewaarder van deze quipu’s kon deze code ontrafelen
- schrift - basis eerste schrift = administratieve en commerciële besognes
- een geschreven taal verloste handelaars van bepaalde afspraken en beloftes te
onthouden en voorkwam eventuele conflicten
- eerste alfabet -> vereenvoudigd internationale handel
- ontstaan kleitabletten, papyrusrol gevolgd door de Codex (1ste eeuw v.C.)
- Blokdruk ten laatste 7e eeuw in China en Japan
- Westen houd op met schrijven in de vroege en hoge ME -> zwaartepunt Europese
boekproductie in kloosters Engeland, Ierland, Schotland
-> monniken kopieerden er in relatief kleine groep canonieke teksten (bv. Bijbel en
teksten v d kerkvaders) – luxe-uitvoeringen werden verlucht, ontstaan Karolingische
minuskel
- vanaf 11e eeuw en verder in de Late ME neemt boekproductie in Europa toe
- Door economische en intellectuele groei (ontstaan (universiteit)steden) stijgende vraag
manuscripten buiten muren abdijen en kloosters
Ontstaan - Oudheid:
bibliotheken Kleitabletten, papyrusrollen, blokdrukken en codices vonden hun weg naar
verzamelingen = bibliotheken
-> machthebbers bouwen monumentale verzamelingen van informatie uit =
gecentraliseerde ‘nationale’ bibliotheken
o Assurbanipals bibliotheek (Assyrische Rijk)
o Bibliotheek van Alexandrië (Egypte)
o Mouseion of ‘Tempel der Muzen’ (verschillende in de hele Griekse antieke wereld
o.a. bibliotheek Alexandrië)
- Middeleeuwen:
Europa: Val W.R.R. maakt einde aan bibliotheekcultuur in West-Europa tot Karel de
Grote
-> aantal boeken en verzamelingen blijft beperkt
o Abdij bibliotheek van Saint-Riquier
Arabische wereld:
-> veel grotere verzamelingen
o ‘Huis der Wijsheid’ van kalief Abu' Ali al-Mansur (Caïro)
o - Bagdad telde 36 bibliotheken
informatiebeheerders - Slechts een aantal bibliotheken publiek toegankelijk
- Vooral politieke en religieuze elite toegang tot informatie
-> hadden volledige controle
-> Voor een hele lange periode gaat men heel angstvallig bewaken wie er toegang had
tot welke soort informatie
- angst: geschreven informatie kan gelezen en herlezen worden + voedt abstract en
kritisch redeneren – kan leiden tot disruptieve twijfel over de legitimiteit van elk
gevestigde politiek, religieuze en economische orde
informatiebeheer - bibliotheken -> nood aan bibliotheekcatalogi
- weinig bekend over de manier waarop men ‘hun’ documenten beheerden
- 4 groepen onder bibliotheekcatalogi voor de boekdrukkunst
1) Hiërarchie -> Eerste Alexandrijnse bibliothecarissen ontwikkelden pinakes om
groeiende informatie in kaart te brengen en te ontsluiten
, L-informatievaardigheden: beknopt overzicht (boek)
2) lijst – vb. deel beheerders kloosterbibliotheken - enkel lijst titels – kende het beperkte
collectie nagenoeg uit het hoofd
3) nationale bibliotheekcatalogus -> Registrum (late 13e eeuw)
4) ‘the real deal’ (priorij van Dover) -> oudst gekende Europese bibliotheekcatalogus,
was zeer geordend en toegankelijk
Bibliografie - eind 13e eeuw: Kitab al-Fihrist van Ibn al-Nadim = oudst gekende bibliografie
Geheugen - door schaarste documenten en moeilijke toegang bibliotheken/ bibliotheekcatalogi
was het geheugen eeuwenlang het belangrijkste information retrieval system
- opleidingen koranschool/ jonge universiteiten
naslagwerken Ontstonden omdat:
- elk geheugen eindigt en is feilbaar
- verlangen van gezagsdragers zoals de keizers van China om alle kennis en wijsheid te
bewaren en steeds bij de hand te hebben
Vroegste naslagwerken kunnen we in 4 grote groepen delen: woordenboeken,
encyclopedieën, bloemlezingen en concordantielijsten
Woordenboeken - verklarende woordenboeken:
o oudste Erya
- vertaalwoordenboeken:
o oudste voorchristelijke = de steen van Rosetta, granieten steen met tweetalig tekst
geschreven in 3 geschriften (hiërogliefen, Demotisch schrift en het Griekse alfabet)
o de oudste gekende ‘echte’ vertaalwoordenboek = Niina (7 e eeuw), lijst van Chinese
tekens naar verklaringen in het Japans, Shinsen Jikyo (900), 10 000 tekens in het
Chinees en Japans
algemene - Encyclopedie afgeleid v h Grieks = begrijpen als ‘algemene kennis’
encyclopedie - 2e eeuw v.C.: Amenemope, tekst om onwetendheid over alles dat bestaat te verjagen
- oudste ‘echte’ = Libri IX disciplinae (negen boeken van de wetenschapsdomeinen) door
Romeinse geleerde en woordenboekmaker Marcus Terentius Varro
- Icoon = Naturalis Historia (De Wereld), Plinius de Oudere (derde derde 1 ste eeuw)
, L-informatievaardigheden: beknopt overzicht (boek)
Vijftiende en zestiende eeuw
boekdrukkunst - midden 15e eeuw, Johannes Gutenberg
- niet onmiddellijk fundamentele wijzigingen in de organisatie van het boek of in het
boekbewustzijn (wellicht om consumenten niet af te schrikken en focus drukkers/uitgevers
op ontwikkeling technologie)
- Boekdrukkunst overspoelt Europa met documenten = informatie-explosie
- eerste helft 16e eeuw – verschenen 80M boeken op de markt(!) (deze zijn postincunabelen)
- gevolgen voor toegankelijkheid:
o vaste informatie dat ten allentijden eenvoudig kon worden opgezocht, geanalyseerd,
vergeleken en bekritiseerd
o verschillende soorten indexen worden standaard
o complexte tekstuele info kan worden omgezet naar diagrammen, tabellen en andere
vormen van datavisualisatie
-> bezorgdheid autoriteiten (voornamelijk Kerk): angst voor impact nieuwe technologie, er
wordt een lijst van verboden boeken uitgegeven
- bezorgdheid geleerden : verspreidding foute informatie, te veel informatie, information
redundancy en om de duurzaamheid
- in de ogen van vele wantrouwige en bezorgde informatiebeheerder was het beter te blijven
steunen op da kracht v d mondelinge traditie + het geheugen
Bacon - Francis Bacon (1561-1626): Engelse filosoof en staatsman.
- tegen het idee van memoriseren
- Traditie en geloof in tijdloze waarheid moet volgens Bacon ingeruild worden voor observatie
en nieuwe waarheden gebaseerd op waarnemingen en kritisch denken = empirisme. Hanteert
‘open acces’ dynamiek: resultaten van zijn onderzoek moeten “naked and open”
gepubliceerd worden = volledige transparantie.
-> Pionier in open access.
Gespecialiseerd - bibliografie = één van de instrumenten die toegang boden tot ouden en nieuwe geschreven
e bibliografieën en gedrukte ‘waarheden’
- om zorgen te verlichten en controle te behouden – stelt Johannes Trithemius, ‘Boek over
kerkelijke geschriften’ samen
- ook drukkers, uitgevers en boekhandelaars maakte zich zorgen over de dreigende
information overload en hoe die de markt voor het gedrukte boek kon verstoren = oplossing
uitgeven van verkoopcatalogi (net als Ibn al-Nadim)
= gespecialiseerde bibliografieën over boeken die ze in voorraad hadden of konden drukken
- Gesner
: zorgt voor index op familienaam en eerste kritische (beredeneerd) algemene bibliografie van
oude en recente; verdwenen en bestaande boeken in het Grieks, Hebreeuws en het Latijn. =
bibliotheca universalis
- beperking was dat als een onderzoeker de auteur van een boek niet wist, hij/zij door
duizenden titels moest bladeren
Gesner ontwikkelt in zijn Pandectarum een universeel systeem van plaatsingsnummers
- Erasmus (tijdgenoot)
naslagwerken - Oude encyclopedieën (bv. Van Plinius de Oudere) verschenen in druk en kenden vaak
verschillende edities
Verklarende + - worden opgenomen in bibliotheken van instellingen en particulieren
vertaal - Economische, politieke en religieuze ontwikkelingen maakte verklarende woordenboeken
woordenboeken een absolute noodzaak
- vertaalwoordenboeken ook noodzakelijk, groot succes, door economische en sociale
dynamiek (Het Latijn was de taal van de Europese wetenschappelijke wereld)
- Latijn-Spaans (1492) en Latijn-Engels (1499)
Bloemlezingen - blijven een handzaam kompas in het informatielandschap
