3BA IA M9 Tijd en Ruimte
SOCIOLOGIE
VAN DE SOCIALE RUIMTE EN TIJD
Twee centrale vragen in deze cursus:
➔ Hoe krijgt tijd sociale betekenis en waarom is tijd (ook) een sociale constructie?
➔ Hoe krijgt ruimte sociale betekenis en waarom is ruimte (ook) een sociale constructie?
DEEL 1: TIJD ALS SOCIAAL CONSTRUCT
Tijd is niet absoluut maar is door mensen bepaald. Hoe we omgaan met tijd bepaalt voor een belangrijk stuk hoe
we leven. Het bepaalt ook welke ruimte we nodig hebben en hoe we ermee omgaan. Verschillende groepen in
de samenleving hebben verschillende betekenissen en gebruik van tijd.
LES 1: SOCIOLOGIE VAN DE TIJD. HOE ONS HEDENDAAGS TIJDSBEGRIP TOT STAND KWAM .
T EKST L AEYENDECKER
HET ONTSTAAN VAN ONZE WESTERSE VISIE OP TIJD EN MEETBAARHEID VAN TIJD
In de middeleeuwen was er nog geen nauwkeurige en algemene tijdsbepaling. De behoefte hiernaar ontstond
wel in deze tijd, en wel bij drie groepen:
I. Monniken
de monniken, en dan vooral de Cisterciensers van de 12e en 13e eeuw, lagen erg voor op
technologische ontwikkelingen. De organisatie en beheersing die hierbij te pas kwam, had nood aan
nauwkeurige tijdsmeters en klokken. Daarbij hadden de religieuze activiteiten ook tijdsbepaling nodig.
II. Wetenschappers
in de astronomie en de medische wetenschap kwam er ook nood aan nauwkeurige tijdsbepaling. Men
wilde de stand van de hemellichamen bepalen ed.
III. Handelaren
De twee vorige groepen waren minderheidsgroepen en hadden hun behoefte niet kunnen doorvoeren
zonder een andere groep die samen een meerderheid vormde. Dat waren de inwoners van de snel
groeiende steden die profiteerden van de economische bloei in de 12e eeuw.
Er kwamen steeds meer steden die economisch bloeiden: ambacht werd gestimuleerd, er kwam een
beginnende industrie, de handel kwam tot ontwikkeling en zo ok de geldeconomie. Binnen dit nieuwe
stedelijke complex groeide de behoefte aan een nauwkeurige tijdsbepaling. Bijvoorbeeld voor het
meten van de duur van reizen ed, om prijzen te bepalen; leningen te verrekenen; arbeidstijden en
pauzes vast te stellen (objectieve metingen waarop arbeiders zich konden beroepen); het openen en
sluiten van de poorten; begin en einde van de markt; politieke en religieuze bijeenkomsten. Al die
signalen werden verwarrend, men had nood aan een algemeen hoor/zichtbaar uurwerk waarop
iedereen zich kon oriënteren. (en niet de zonnewijzers, klepsydra’s).
Men werkte in die tijd met zonnewijzers en klepsydra’s, maar deze waren natuurafhankelijk en niet
nauwkeurig. Toen vond met de escapement/haakrad uit: een mechanisme dat wordt aangedreven door
gewicht en telkens een stukje doorslaat, een gelijkmatige beweging.
Het waren grote mechanismen die alleen op torens werden bevestigd, voor huishoudelijk gebruik waren er
zandlopers. Door het aan torens te hangen was het zichtbaar voor iedereen in de stad, maar het had ook
symboliek: het mechanisme straalde openheid, vooruitgang & stedelijke autonomie uit en was ook een middel
1
,3BA IA M9 Tijd en Ruimte
van concurrentie tussen steden. De tijd liep ook niet gelijk in verschillende steden.
DE BASISPRINCIPES VAN ONZE WESTERSE TIJDSBENADERING
Tijdsbewustzijn groeit: De uitvinding van het uurwerk veranderde de tijd, of beter: hoe mensen met tijd
omgaan. De tijd werd veel bepalender in het leven van de mensen. Hij was nu deelbaar en telbaar maar ook
hoorbaar en daardoor kon hij zich meer opdringen aan de mensen.
Tijd komt los van de natuur / opzichzelfstaand / abstract: De tijd werd ook langzaam losgemaakt van de natuur.
Het was nu een instrument dat zichzelf aandreef en onafhankelijk was van het dag- en nachtritme, de tijd
kwam op zichzelf te staan en werd losgemaakt van dingen en gebeurtenissen (zandloper omdraaien, de zon).
men sprak eerst van tijden, die verbonden waren met mensen en dingen, dit veranderd naar spreken over tijd;
een abstract begrip, losstaand en formeel.
Tijd los van de kerk: Het is ook het begin van de secularisering (ontkerking): men was niet meer afhankelijk van
de kloosterlijke ritmes.
Toen men ook eigen klokwerken kreeg, werd tijd tot een persoonlijk eigendom gemaakt en heeft zo ook
bijgedragen aan de individualisering.
De tijd kwam dus onder het beheer van de mensen. Die fundamentele verandering is begrijpelijk, want de tijd
was gemaakt door mensen.
TIJD ALS DISCIPLINERINGSMIDDEL EN DE ECONOMISERING VAN TIJD
De tijd werd gebruikt om het maatschappelijk leven onder beheer te brengen en ‘geregeld’ te laten verlopen.
Het drong door in alle gebieden van het menselijk leven. Men zette de klok voor politieke bijeenkomsten,
markttijden, religieuze bijeenkomsten, studielasten en meer. Ook arbeidsuren konden geklokt worden en zo
konden mensen gedisciplineerd worden om op tijd te komen en zoveel uur te werken.
In de toenmalige dominante agrarische samenleving, had tijd geen hoge waarde. Men was afhankelijk van de
omstandigheden. Maar met de bloei van de economie (industriële revolutie) kreeg de tijd, buiten de kloosters,
ook meer waarde. Tijdverspilling werd gezien als een zonde, zorgvuldige omgang met tijd als een deugd. Men
ging ook economisch naar tijd kijken: ‘De tijd is de maatstaf voor economische bezigheden, zoals het geld de
maat si voor de werkelijke waarde ervan.’ Hierin betekende tijd groei en werd het dus ook gebruikt als
disciplineringsmiddel. (handeling in kortere tijd: meer winst). Het mantra luide: Time is Money. Het kapitalisme
kwam dus op en alles moest sneller en economischer.
Het bewustzijn dat het noodzakelijk was geld goed te besteden, strekte zich ook tot de tijdsbesteding uit. die
vloeit immers gestaag weg en het leven van het individu is kort; het mag dus niet alleen geen tijd verliezen
maar moet die ook zo intensief mogelijk gebruiken. Dat noopt tot haast. En zo wordt het hele levenstempo
verhoogt. Deze band tussen tijd, geld en tempo is nog steeds heel sterk voelbaar.
LATERE ONTWIKKELINGEN
Voordat de macht over de tijd kon omslaan in de macht van de tijd, eerst vier ontwikkelingen:
I. De verdere uitbreiding van het mechanisch uurwerk
het mechanisme werd verfijnd en was nu ook beschikbaar voor de huiselijke sfeer en zelfs tot
persoonlijke klokjes. Hierdoor veranderde het van een luxe artikel naar een gebruiksartikel voor alle
lagen van de bevolking. Hierdoor werd de tijd gepersonaliseerd. Ook ontstonden er horlogemakers dat
uitgroeide tot winstgevende industrie.
II. De precisering van de tijdsmeting
door technische verbeteringen kon men gaan meten in minuten, seconden en zelfs nog kleiner.
Tegelijk werd ook de nauwkeurigheid verbeterd.
2
, 3BA IA M9 Tijd en Ruimte
III. De gestage verhoging van het tempo
op alle terreinen is het tempo verhoogd: economische productie, verkeer, communicatie, sport ed.
IV. De standaardisering van de tijd
tot midden 19e eeuw was er geen algemene tijd. Elke stad varieerde. Toen transport en mobiliteit
toenam, kwam er nood aan één tijd (bv met treinen). Uiteindelijk kwam deze wereldwijd en sprak
men ook af dan een dag begon om 12u ’s nachts.
Binnen dat stelsel wordt het maatschappelijke en individuele leven in verregaande mate door de klok
geregeld. Dat is het ‘regime van de tijd’: een anonieme macht die momenteel het leven van vrijwel
iedereen in zijn greep heeft.
T EKST G ELDOF . D
COLLECTIEVE RITMES
De westerse maatschappij versnelt voortdurend, mede door de snelle vooruitgang van de technologische en
economische ontwikkelingen en de individualiseringsprocessen. Hierdoor ontstaan groeiende tijdsrisico’s en
tijdsdruk. Dit gaat gepaard met een groeiend gevoel van onzekerheid: hoe ziet de wereld van morgen eruit en
hoe lang kunnen we dit tempo nog aan?
Onze tijdsorde verandert langzaam. Vroeger kon je meedrijven op de stroom (collectief ritme), nu moet je je
eigen leven coördineren: de collectieve ritmes brokkelen af. Dit komt door de nieuwe flexibiliteit dat alles
klokje rond kan en de voortdurende versnelling. Toch zijn ze er nog wel, maar met meer variatie (vakanties).
De geleidelijke afbrokkeling van tijden, de groei van een drukke leeftijd en de toename van welvarende maar
tijdarme gezinnen dragen bij tot een nieuwe tijdscultuur die zich uit in krachten over tijdsgebrek en
verzuchtingen naar een rustiger leven. Beiden een uitdrukking van twijfel over de cultuur.
Een cultuur waarin tijd steeds schaarser wordt en economischer (tijd is money).
TIJDSRISICO’S
Individueel ervaren vele mensen een toenemend gebrek aan tijd. Die tijdsdruk weegt op de kwaliteit van het
leven. Maatschappelijk komen de tijdsproblemen tot uiting in wachtrijen en files en veel inspanningen om tijd
te besparen.
Deze tijdsdruk hangt samen met het steeds preciezer meten van de tijd. Waar dit eerst leidde tot meer
autonomie van de mens, leidt dit nu tot een groeiende afhankelijkheid van steeds strakker gemeten tijd.
De tijdsdruk wordt ook versterkt door de individualisering. Op individueel vlak doordat mensen hun tijd
economisch gaan besteden op twee manieren: we rationaliseren onze tijd als een schaarste product EN we
besteden meer tijd aan economische activiteiten dan aan sociale contacten.
De individualisering draagt ook bij aan het afbrokkelen van de collectieve ritmes. Deze keuzevrijheid voor
sommigen betekent ook een toenemend risico, onzekerheid of ongemak van anderen.
De tijdsproblemen worden neergelegd bij het individu: mensen worden het planbureau van hun eigen leven,
maar kunnen dit vaak niet aan. Daarom is er nood aan een maatschappelijke, beleidsmatige aanpak: aan
tijdspolitiek.
HEDENDAAGSE TIJDSPARADOXEN EN HOE WE ZE KUNNEN VERKLAREN
Paradoxen zijn schijnbare tegenstellingen die ons helpen onze worsteling met tijd te begrijpen.
I. Onze individuele arbeidstijd was nog nooit zo kort, maar tijdsdruk stond nog nooit zo hoog op de
agenda.
Dit komt door drie verschuivingen:
a. De arbeidstijd op gezinsniveau is gestegen: van één naar twee verdieners, die samen over de
werkweek van vroeger heen gaan. De werkdruk van het individu stijgt ook, deadlines worden
vervroegd en de lopende band versneld. Daarbij verdwijnt nu ook de tijdsbuffer: de
3
