Inleiding tot de
communicatiewetenschappen
,1 INLEIDING................................................................................................................................................... 6
2 BASISCONCEPTEN EN MODELLEN................................................................................................................ 8
2.1 INLEIDING........................................................................................................................................................8
2.2 WAT IS COMMUNICATIE?...................................................................................................................................8
2.3 CONTROVERSEN OF BREEKPUNTEN........................................................................................................................9
2.3.1 Intentionaliteit.........................................................................................................................................9
2.3.2 Geslaagdheid als criterium (Fauconnier)...............................................................................................10
2.3.3 Eenrichtings- of tweerichtingsverkeer...................................................................................................10
2.3.4 Observatieniveau...................................................................................................................................10
2.4 ELEMENTEN I/H COMMUNICATIEPROCES..............................................................................................................11
2.4.1 Zender/bron...........................................................................................................................................11
2.4.2 Ontvanger/bestemmeling.....................................................................................................................11
2.4.3 Boodschap.............................................................................................................................................11
2.4.4 Signaal...................................................................................................................................................12
2.4.5 Kanaal....................................................................................................................................................12
2.4.6 Medium..................................................................................................................................................12
2.4.7 Ruis........................................................................................................................................................13
2.4.8 Feedback................................................................................................................................................13
2.5 COMMUNICATIEMODELLEN...............................................................................................................................13
2.5.1 Inleiding.................................................................................................................................................13
2.5.2 Communicatieformule van Lasswell (1948)..........................................................................................14
2.5.3 Mathematische model van Shannon & Weaver (1949)........................................................................14
2.5.4 Verdere uitwerking v/h S&W -model door DeFleur (1970)...................................................................15
2.5.5 Circulair model van Osgood & Schramm (1954)...................................................................................15
2.5.6 Spiraal van Dance (1967).......................................................................................................................16
2.5.7 Gerbners algemeen model van communicatie......................................................................................16
2.5.8 Het ABX-model van Newcomb (1953)...................................................................................................17
2.5.9 Model van Westley & MacLeans (aanpassing ABX-model)...................................................................18
2.5.10 Massacommunicatiemodel van Maletzke (1963)...............................................................................19
2.5.11 Ritueel model (1975)...........................................................................................................................20
2.5.12 Aandachtsmodel van McQuail (1987).................................................................................................20
2.5.13 “Masspersonal” communicatiemodel van O’Sullivan & Car (2018)....................................................21
2.6 BESLUIT........................................................................................................................................................ 21
3 VERBALE COMMUNICATIE......................................................................................................................... 22
3.1 INLEIDING......................................................................................................................................................22
3.2 KENMERKEN V/D ‘NATUURLIJKE’ TAAL.................................................................................................................22
3.2.1 Taal is symbolisch..................................................................................................................................22
3.2.2 Taal is een soort kennis.........................................................................................................................23
3.2.3 Taal is op regels gebaseerd en productief.............................................................................................23
3.2.4 Taal beïnvloedt de manier waarop we de wereld zien..........................................................................23
3.2.5 Taalvormen............................................................................................................................................24
3.3 DE SUBSYSTEMEN VAN TAAL..............................................................................................................................25
3.3.1 Klanken..................................................................................................................................................25
3.3.2 Woorden................................................................................................................................................25
3.3.3 Zinnen....................................................................................................................................................26
3.4 SOCIALE CONTEXT VAN TAAL.............................................................................................................................26
3.5 PRAGMATISCHE STIJLEN EN STRUCTUREN.............................................................................................................27
3.5.1 Conversatie............................................................................................................................................28
3.5.2 Interactie binnen de klas.......................................................................................................................28
3.6 INTERACTIEF DISCOURS: COHERENTIE EN STRUCTUUR.............................................................................................28
3.6.1 Coördinatie van conversatiebijdragen...................................................................................................28
, 3.6.2 Small talk...............................................................................................................................................30
3.7 TAAL EN SOCIALE IDENTITEIT..............................................................................................................................31
3.8 TAAL EN CULTURELE VERSCHILLEN......................................................................................................................32
3.9 BESLUIT........................................................................................................................................................ 32
4 NON-VERBALE COMMUNICATIE................................................................................................................ 33
4.1 INLEIDING......................................................................................................................................................33
4.2 KENMERKEN VAN NON-VERBALE COMMUNICATIE..................................................................................................33
4.2.1 Non-verbale communicatie kan onbedoeld zijn....................................................................................33
4.2.2 Non-verbale communicatie bestaat uit verschillende codes.................................................................33
4.2.3 Non-verbale communicatie is onmiddellijk, continu en natuurlijk........................................................34
4.2.4 Non-verbale communicatie is zowel universeel als cultureel, aangeboren als aangeleerd..................34
4.3 VOOR WELKE SOORT INFORMATIE IS NON-VERBALE COMMUNICATIE BELANGRIJK?.......................................................35
4.3.1 Eerste indrukken....................................................................................................................................35
4.3.2 Relationele informatie...........................................................................................................................35
4.3.3 Emoties uitdrukken................................................................................................................................35
4.4 NON-VERBALE VS. VERBALE COMMUNICATIE........................................................................................................36
4.5 KINESICS........................................................................................................................................................36
4.5.1 Lichaamshouding...................................................................................................................................38
4.5.2 Handen en armen..................................................................................................................................38
4.5.3 Gelaatsuitdrukkingen............................................................................................................................39
4.5.4 Ooggedrag.............................................................................................................................................39
4.6 PROXEMICS: TERRITORIALITEIT EN RUIMTEGEBRUIK................................................................................................40
4.6.1 Soorten territoria + inbreuken op territoria..........................................................................................40
4.6.2 Ruimtegebruik: zit- en kantoorindeling.................................................................................................41
4.6.3 Persoonlijke ruimte................................................................................................................................41
4.7 HAPTICS........................................................................................................................................................42
4.8 CHRONEMICS................................................................................................................................................. 42
4.9 FYSIEKE KENMERKEN........................................................................................................................................43
4.10 DE ‘TAAL’ VAN OBJECTEN................................................................................................................................44
4.11 PARALINGUÏSTIEK..........................................................................................................................................44
4.12 HOE ZIET NON-VERBALE COMMUNICATIE ERUIT IN EEN ONLINE CONTEXT?................................................................45
4.13 BESLUIT...................................................................................................................................................... 45
5 INTERPERSOONLIJKE EN GROEPSCOMMUNICATIE.....................................................................................46
5.1 INLEIDING......................................................................................................................................................46
5.2 INTERPERSOONLIJKE COMMUNICATIE...................................................................................................................46
5.2.1 Interpersoonlijke communicatie als een speciale vorm van dyadische communicatie.........................46
5.2.2 De ontwikkeling van interpersoonlijke relaties.....................................................................................48
5.2.3 (Potentiële) probleemaspecten binnen relaties.....................................................................................53
5.3 GROEPSCOMMUNICATIE...................................................................................................................................55
5.3.1 Wat is een groep?..................................................................................................................................55
5.3.2 Groepsprocessen...................................................................................................................................59
5.4 BESLUIT........................................................................................................................................................ 64
6 ORGANISATIECOMMUNICATIE.................................................................................................................. 65
6.1 INLEIDING......................................................................................................................................................65
6.2 INTERNE COMMUNICATIE..................................................................................................................................66
6.2.1 Soorten informatie en hun functies.......................................................................................................66
6.2.2 Formele en informele communicatie.....................................................................................................66
6.2.3 Communicatiestromen- en netwerken..................................................................................................68
6.2.4 Organisatiestructuur en interne communicatie....................................................................................70
6.2.5 Organisatiecultuur en interne communicatie........................................................................................72
, 6.2.6 Stijl van leiding geven en interne communicatie...................................................................................72
6.2.7 Online interne communicatie................................................................................................................73
6.3 CORPORATE COMMUNICATIE.............................................................................................................................74
6.3.1 Imago.....................................................................................................................................................74
6.3.2 Identiteit................................................................................................................................................74
6.3.3 Relatie tussen imago en (gewenste) identiteit......................................................................................74
6.3.4 Aspecten v/h corporate imago..............................................................................................................75
6.3.5 Image of impressiemanagement d.m.v. corporate communicatie.......................................................76
6.3.6 Online reputatie v/e organisatie...........................................................................................................77
6.4 MARKETINGCOMMUNICATIE..............................................................................................................................78
6.4.1 Marketingcommunicatiemix.................................................................................................................78
6.4.2 Marketingcommunicatie i/h digitale tijdperk.......................................................................................80
6.5 MERKEN OF ‘BRANDS’......................................................................................................................................80
6.6 BESLUIT........................................................................................................................................................ 81
7 MASSACOMMUNICATIE: DE MEDIAORGANISATIE......................................................................................82
7.1 INLEIDING......................................................................................................................................................82
7.2 ORGANISATIONELE BENADERING V/D NIEUWSPRODUCTIE........................................................................................83
7.2.1 Inhoud v/h nieuws.................................................................................................................................83
7.2.2 Organisatie-interne en -externe factoren die nieuwsinhoud beïnvloeden............................................84
7.3 ORGANISATIONELE BENADERING V/D FICTIEPRODUCTIE (IN CASU: SOAPPRODUCTIE).....................................................97
7.3.1 Inhoud van soap opera’s.......................................................................................................................98
7.3.2 Organisatie-interne en -externe drukkingen die de inhoud van soaps beïnvloeden...........................100
7.4 BESLUIT.......................................................................................................................................................106
8 MASSACOMMUNICATIE: DE INHOUD...................................................................................................... 106
8.1 INLEIDING....................................................................................................................................................106
8.2 DE MEDIATEKST............................................................................................................................................107
8.2.1 Wat is een mediatekst?.......................................................................................................................107
8.2.2 Open versus gesloten teksten..............................................................................................................107
8.2.3 Soorten ‘lezingen’ of ‘decoderingen’...................................................................................................108
8.2.4 Realisme van mediateksten.................................................................................................................108
8.2.5 Analyse van media-inhouden..............................................................................................................109
8.3 MEDIAGENRES..............................................................................................................................................110
8.3.1 Kenmerken...........................................................................................................................................110
8.3.2 Voorbeeld v/e (vrij recent) genre: reality TV.......................................................................................111
8.4 BESLUIT.......................................................................................................................................................112
9 MASSACOMMUNICATIE: HET PUBLIEK..................................................................................................... 112
9.1 INLEIDING....................................................................................................................................................112
9.2 VERANDERENDE PUBLIEKSCONCEPTEN...............................................................................................................113
9.3 PUBLIEKSONDERZOEK.....................................................................................................................................113
9.3.1 Doelstellingen: media- versus publieksgecentreerd............................................................................113
9.3.2 Onderzoekstradities.............................................................................................................................114
9.3.3 Onderzoeksmethoden..........................................................................................................................115
9.4 TOTSTANDKOMING V/E TV-PUBLIEK.................................................................................................................115
9.4.1 Structurele verklaringen voor Tv-kijken...............................................................................................116
9.4.2 Uses and Gratifications (U & G): mediagebruik als doelbewuste behoeftebevrediging.....................119
9.4.3 Integratie van beide perspectieven?...................................................................................................123
9.5 TELEVISIE 2.0?.............................................................................................................................................124
9.6 MEDIABLOOTSTELLING I/H DIGITALE TIJDPERK: OPNIEUW EEN KWESTIE VAN INDIVIDUELE EN STRUCTURELE VERKLARINGEN?
....................................................................................................................................................................... 124
9.7 BESLUIT.......................................................................................................................................................125
,10 MASSACOMMUNICATIE: EFFECTEN........................................................................................................ 125
10.1 INLEIDING..................................................................................................................................................125
10.2 ALMACHT V/D MEDIAPARADIGMA..................................................................................................................126
10.2.1 Uitgangspunten.................................................................................................................................126
10.2.2 Belangrijke studies.............................................................................................................................126
10.3 BEPERKTE EFFECTENPARADIGMA....................................................................................................................128
10.3.1 Uitgangspunten.................................................................................................................................128
10.3.2 Belangrijke studies.............................................................................................................................128
10.4 HET ACTIEVE PUBLIEK: USES AND GRATIFICATIONS (ONDERDEEL PUBLIEK)..............................................................135
10.5 LANGETERMIJNEFFECTEN..............................................................................................................................136
10.5.1 Uitgangspunten.................................................................................................................................136
10.5.2 Studies/theorieën..............................................................................................................................136
10.6 MEDIA EFFECTEN I/D NIEUWE(RE) MEDIAOMGEVING.........................................................................................143
10.7 BESLUIT.....................................................................................................................................................143
11 NIEUWE MEDIA..................................................................................................................................... 144
11.1 INLEIDING..................................................................................................................................................144
11.2 KENMERKEN VAN NIEUWE MEDIA...................................................................................................................144
11.2.1 Digitality / digitaliteit........................................................................................................................144
11.2.2 Interactivity / interactiviteit..............................................................................................................145
11.2.3 Hypertekst.........................................................................................................................................145
11.2.4 Dispersal / verspreiding.....................................................................................................................145
11.2.5 Virtuality / virtualiteit........................................................................................................................146
11.2.6 Convergence / convergentie..............................................................................................................146
11.3 GESCHIEDENIS VAN HET INTERNET..................................................................................................................147
11.3.1 ARPANET............................................................................................................................................147
11.3.2 Naar een globaal netwerk.................................................................................................................147
11.3.3 Het WWW..........................................................................................................................................148
11.3.4 De dotcom bubble en de millennium bug..........................................................................................149
11.3.5 Naar web 2.0.....................................................................................................................................149
11.3.6 Andere vormen van “social media”...................................................................................................150
12 ANTISOCIAAL GEDRAG ONLINE?............................................................................................................ 151
12.1 TECHNOLOGIE EN BREIN: WIJ ZORGEN WEL VOOR DE VERSLAVING!.......................................................................151
12.2 TECHNOLOGIE EN BREIN: EN NU NOG ALLE REMMEN LOS!...................................................................................151
12.3 ANDEREN EN BREIN: OP NAAR WAT NEGATIVITEIT!............................................................................................152
,1 Inleiding
Inzicht in communicatie is nuttig voor zowel sociologen, politieke wetenschappers,
socio-economische wetenschappers, communicatiewetenschappers…
- Media zijn bv. een belangrijke socialisatiebron: ze reflecteren de
machtsverhoudingen binnen de maatschappij.
- Media zijn 4de macht, beïnvloeden publieke opinie, politici moeten ‘overtuigen’.
- Communicatie = essentieel voor (social) profit organisaties (vb. Coca Cola, ‘go
viral’)
- Verantwoordelijkheid als mediaprofessionals + hoe als communicatiemanager
omgaan met ‘pers’.
Traditionele media (tv, krant…) vs. nieuwe media (sociale media)
CommunicatieWETENSCHAP
Belang van theorieën, concepten/modellen, empirisch onderzoek (inhoudsanalyse,
survey, experiment, diepte-interviews, observaties, focusgroups, … meta-analyses)
Wetenschappelijke literatuur (artikels in academische “journals” , boeken…)
Uitspraak Trump: “Video game violence and glorification must be stopped – it is creating
monsters!
Social learning theory = we leren niet enkel uit eigen ervaring, maar ook uit die van
anderen.
Excitation transfer theory = agressiever gedrag, meer vijandige gedachten na het
spelen v/e videogame.
Communicatiewetenschap als DISCIPLINE
Relatief jonge wetenschappelijke discipline -> ontstaan na WOII bij het bestuderen
van propaganda en media-effecten
Communicatiewetenschappelijke fenomenen werden voordien reeds onderzocht
vanuit de psychologie, sociologie, taalkunde…
Aristoteles onderzocht communicatie vanuit de retoriek
Onderzocht welke tactieken sprekers konden gebruiken om de gedachten en
gedragingen v/h publiek te beïnvloeden
3 intrinsieke middelen om publiek te overtuigen:
- Ethos = persoonlijkheid en waarden v/d spreker
- Pathos = inspelen op de emoties v/h publiek
- Logos = logica v/d argumentatie
Actueel vb. = Waarom kan de ene influencer beter overtuigen dan de andere?
Storytelling vaak bij speeches = verhalend te werk gaan, zodat publiek zich ermee kan
identificeren.
Vb. spoorlopen = actueel probleem -> wordt verwerkt i/d verhaallijn v/d populaire soap
“Thuis”
,MULTIdisciplinariteit nog steeds belangrijk
Communicatiewetenschap kent diverse subdomeinen (o.a. massacommunicatie,
public relations, gezondheidscommunicatie…)
Diversiteit komt tot uiting op vlak van definities en modellen v/d communicatie
Communicatiewetenschap is een jonge wetenschappelijke discipline.
Ontstond in Europa pas officieel in jaren ’50 van de 20ste eeuw.
4 invalshoeken die een belangrijke basis vormen voor
communicatiewetenschappelijk denken:
o Retoriek
Aristoteles was hier reeds vroeg mee bezig
Hij onderzocht welke tactieken sprekers konden gebruiken om de
gedachten en de gedragingen van het publiek te beïnvloeden.
Aandacht voor structuur en inhoud van de boodschap
Ook voor taalgebruik, persoonlijkheid spreker, kenmerken…
o Propaganda en media
Opkomst vooral tijdens WOI / WOII
o Informatietheorie
Hoe kan informatie elektronisch verstuurd worden?
o Groepsdynamica / interpersoonlijke attributie
Leiderschap en de invloed die mensen op elkaar uitoefenen in kleine
groepen
,2 Basisconcepten en modellen
2.1 Inleiding
2.2 Wat is communicatie?
Talrijke wetenschappelijke definities, een echt juiste definitie is er niet.
Verschillende accenten: ontvanger, zender, verbinding, vergemeenschappelijken,
transmissie, symboolgebruik…
Een definitie van communicatiewetenschap is goed wanneer zij
- Logisch en coherent is
- Bruikbaar of operationeel is binnen een bepaalde wetenschappelijke visie
- Niet tegengesproken wordt door de waarneembare werkelijkheid
- Toelaat het gedefinieerde nauwkeurig te onderscheiden van andere
maatschappelijke verschijnselen
Wat is communicatie?
Etymologie: afkomstig van “communicare” = Latijn = “gemeenschappelijk maken”
Woordenboekdefinities (Van Dale)
1) Mededeling, kennisgeving: iemand die een boodschap externaliseert, er hoeft niet
per definitie een antwoord op te volgen. De nadruk ligt op het proces v/h zenden.
2) Verkeersgemeenschap, verbinding: communicatie als transport, vb. een stoomboot
voorziet in de communicatie tussen beide plaatsen (wordt zeer weinig gebruikt
binnen de communicatiewetenschap).
3) Gelegenheid tot uitwisselen van gedachten: communicatie is geen eenzijdig proces,
beide partners zijn gelijkwaardig, bv. gewone intermenselijke communicatie.
2 belangrijke perspectieven:
1) Processchool
Ziet communicatie als transmissie van boodschappen
Nadruk op hoe zender en ontvanger encoderen/decoderen, hoe kanalen en media
efficiënt kunnen worden ingezet
Communicatie = beïnvloedingsproces waarbij de ene de gedachten v/d andere
beïnvloedt. Als de andere niet beïnvloed wordt = communicatiefout.
Er is geen verschil tussen output en input.
Basis ligt bij psychologie en sociologie
Richt zicht op PRIMAIRE communicatieactiviteiten
, 2) Betekeniscreatieschool
Communicatie als een productie en uitwisseling van betekenissen
Nadruk op hoe boodschappen of teksten interageren met mensen om zo
betekenissen tot stand te brengen
Verschillen i/d betekenisgeving tussen zender en ontvanger niet per se als “fout”
beschouwd, maar bv. als cultureel verschil tussen beide partijen
Centrale methode = semiotiek (studie van tekens en tekensystemen)
Richt zich primair op producten van communicatie (reclamespots, krantenartikels…)
en dus niet op communicatieve handelingen.
Teksten maken en lezen worden beschouwd als parallelle processen
Vb. “Friends”, waarom is de serie nog steeds zo populair anno 2019?
Mensen herkennen zich in personages.
Zender moet boodschap ook steeds aanpassen aan context van deze tijd.
2.3 Controversen of breekpunten
2.3.1 Intentionaliteit
4 situaties
Passief-actief model van McQuail
Teleologische opvatting = sterk vertegenwoordigd bij onderzoekers
massacommunicatie (communicatie = 1, eventueel ook 3)
Gedragsopvatting: studie van interpersoonlijke communicatie (communicatie =
1,2,3,4)
Bedoeld door zender/ Niet bedoeld door zender/
zender actief zender passief
Intentioneel ontvangen/ 1 2
ontvanger actief
Niet intentioneel 3 4
ontvangen/ontvanger
passief
Teleologische opvatting v/d communicatie = er is pas sprake van communicatie
wanneer de zender de bedoeling heeft om een boodschap te sturen en de ontvanger
de bedoeling heeft om de boodschap te ontvangen (typische redenering v/d
processchool).
Anderen -> communicatie veel ruimer: “Men kan niet niet communiceren”.
Intentionaliteit is vaak moeilijk vast te stellen
Bedoelde communicatie wordt soms als ongemaskeerde communicatie gemaskeerd.
Non-verbale communicatie is vaak niet intentioneel
