Filosofie en ethiek
INLEIDING:
Filosofie is de dingen die meest vanzelfsprekend zijn in vraag stellen. We leren filosofie omdat we als
hogeschoolstudent kritisch moeten zijn, maar je kan dit niet aanleren.
Het voorbereiden van kritisch denken heeft te maken met geschiedenis want de blik op de
samenleving ligt niet vast.
Er zijn twee basisvragen:
1. Wat is de mens?
Dit is het meest vanzelfsprekende (= het hoeft niet meer verder uitgelegd te worden, logisch).
Weten we eigenlijk wat we denken te weten? Kennen we wel wat we denken te kennen? Het is
dus een vraag naar het fundament. Synoniemen hiervoor zijn grond, punt (waaruit we de vraag
stellen), subject, ... . Het woord subject gebruiken we het meest in filosofie.
2. Wat is kennis?
“Wat is kennen eigenlijk?”, dit is een vraag die de filosoof stelt. Hij stelt duidelijk zichzelf in vraag.
Ze stelt niet alleen de vanzelfsprekendheid van wat wij weten in vraag, zij stelt daarbij ook altijd
nog eens zichzelf in vraag.
Met filosofie vinden wat de dingen in oorsprong zijn, maar het is een ONMOGELIJK standpunt voor
de filosofie. Ze zoeken naar een punt. Naar de definitie
Wetenschappelijke kennis is nu het weten. natuurwetenschappelijke kennis is gebaseerd op
wiskunde, fysica, menswetenschappen, ...
Dit geeft ons zekerheid nu, maar dit is niet het enige ware voor de filosofie!
Filosofie is nagaan vanuit welk standpunt er gekeken wordt.
Verschil tussen wetenschap en filosofie is het feit dat de filosofie in haar vraagstelling blijft steken.
Een wetenschap kan zich niet louter bezighouden met het blijvend bevragen van haar fundamenten
of zij zou geen vooruitgang boeken in haar weten. Filosofie is een manier van denken. Het is een
kritisch leren denken. Filosofie is een voortdurende vraagstelling.
De vraag stellen naar wat de dingen nu ‘echt’, ‘oorspronkelijk’ zijn, geeft de mens de vreugde van de
verwondering maar meteen ook de beklemming van een angst alle grond onder de voeten te
verliezen. De filosofie zoekt naar altijd naar het fundament. Als we ons de vraag stellen wat de
veiligheid is. Er is altijd een fundament van waaruit de mens een vraag stelt. Als we nu de vraag
stellen bij deze pandemie of het mogelijk is of we terug naar een normaal leven kunnen gaan, maar
wat is een normaal leven? Dit is een vraag die we ons stellen vanuit een bepaald fundament/een
bepaald vaste grond.
1
,HOE HANGEN FILOSOFIE EN ETHIEK SAMEN?
Wanneer we iets willen bevragen, wanneer er een probleem of vraagstuk opduikt in de samenleving.
Het is belangrijk voor een filosoof om juiste definities kunnen geven aan bepaalde zaken. Als we
willen weten wat filosofie is moeten we weten dat er juiste definities gebruikt moet worden en dat
we moeten achterhalen wat het fundament is van waaruit we spreken. Toegepast op veiligheid:
belang van juiste definities. Wat is veiligheid eigenlijk? Dit is een begrip dat niet echt vanzelfsprekend
is. Als we in onze richting daar les over hebben gekregen zien we dat het begrip niet zo eenvoudig is.
Als we in de filosofie een begrip willen begrijpen moeten we historisch nadenken. Het is de bedoeling
dat we in een discussie allemaal vanuit eenzelfde begrip denken. Als we teruggaan naar de vroegere
tijden zien we dat veiligheid een militair begrip was. In het begin was het eigenlijk een pure kwestie
van defensie. Veiligheid was een begrip in termen van oorlog en vrede. Maar van een militaire begrip
is veiligheid een welzijnsbegrip is geworden in de 20 ste eeuw. Veiligheid is niet gezien vanuit een
externe dreiging die op de mens afkomt maar over het leven voor de mens aangenamer maken. Het
gaat over maatschappelijke problemen. We zien dat het begrip veiligeheid een vershuiving heeft
gehad sinds dat onze wereld geglobaliseerd is geworden. Een voorbeeld daarvan is luchtvervuiling.
We zien dat er nieuwe dreigingen zijn gekomen die niets te maken hebben met militair. Er zijn op de
dag van vandaag risicoberekeningen gedaan. Dus een juiste definitie gebruiken wanneer we het
woord veiligheid in de mond nemen moeten we weten waar het over gaat. We moeten ons
bewustzijn van de geschiedenis. Als we iets willen begrijpen op vandaag moeten we het waarom
weten van het feit dat de betekenis van een begrip is verschoven.
De mens is maakbaar op vandaag. Er is een idee dat leef dat men de mens beter kan maken. Maar
wat is de mens? En wat is beter? Wat is het om de mens beter maken? wanneer we op vandaag
vanuit dat idee denken zien we dat er een ideaal beeld is over de mens en die ideaalbeeld is
historisch verstaanbaar. Op vandaag denkt men dat wanneer je de mens beter maakt dat je hem ook
kan beheersen.
Ethiek en veiligheid:
Als we het hebben over veiligheid gaat de vraag altijd over de mens. Als veiligheid dus gaat over de
vraag van de mens gaan we zien dat we altijd op het domein van de thiek terechtkomen. Ethiek gaat
over goed en kwaad. Het gaat over ethiek omdat wij voortdurend oordelen over verschillende situaties
in onze samenleving. Wij oordelen over een situatie. Dat betkent dat wij ergens spreken vanuit een
gevoel van rechtvaardigheid dat wij hebben en dit gaat altijd over wat we goed vinden. Het gaat over
een onderscheid maken tussen wat goed en kwaad is. Van daaruit oordelen we ook over andere
mensen. Wat is dan eigenlijk een goed oordeel? Wat is die rechtvaardigheid? Hier gaat het etiek
over, over juist oordelen. Hoe kunnen we weten wat een goede houding is ten aanzien van bepaalde
risico’s. In crisissituaties zien we dat de mens heel snel gaat oordelen. Zonder na te denken een
mening uitspreken. Wanneer er bijvoorbeeld een terreurdreiging is gaan de mensen zeer snel oordelen
en zien we het belang van de politici. Als het gaat over terreurdreigingen moeten we ook de vraag
stellen. Welke aannames hebben we om te zeggen wat goed is. Als het gaat over terreur hangt er daar
ook een geschiedenis aan. In de tijd van de Romeinen was dat nultollerant. Als iemand van die tijd
werd opgepakt werd hij direct gedood. In die zien stonden de Romeinen bekend. Op vandaag kan dat
niet meer en dat heeft te maken met onze geschiedenis. We zien dat er op vandaag geen geweld mag
gebruikt worden tegen terreur om ethische redenen. Wij zijn in onze moderne staten beschermd waar
het geweld principieel onjuist is. Geweld gebruiken ten aanzien van iemand anders is dus
fundamenteel fout. Maar dat roept ook problemen op. Op het moment dat er een terreurdaad gepleegd
wordt is de moderne mens gebonden aan die ethische regels. De politiek wordt opgeroepen om de
mensen te beschermen maar dan krijgen we een gevoel dat de ethische regels toch niet in alle
omstandigheden gerespecteerd kunnen worden. Op het moment dat de samenleving bedreigd wordt,
wordt de samenleving geconfronteerd met zijn fundament. De terreur die angst zaait ondermijnt de
samenleving. We zien dat wanneer terreur de samenleving aanvalt, dat die samenleving in zijn
2
,fundamenten wordt aangetast omdat de burgers beginnen te twijfelen aan dat fundament. Dan wordt
de politiek verplicht om die waarden zelf te overtreden. De waarde dat je geen geweld mag gebruiken
tegen individuen. Op zo’n momenten onstaat er iets dat we een noodzakelijk kwaad noemen. Een
noodzakelijk kwaad waar dat de staat maatregelen neemt omdat ze door de burgers aangesproken
voelt. Die kwestie van dat noodzakelijk kwaad leggen we uit aan de hand van de tikking bom
scenario:
Laten we ons voorstellen dat er ergens een terreurgroep in ons land een bom heeft geplaatst die op elk
moment kan ontploffen. Een bom waarvan men weet dat er veel schade zal aanbrengen. Men weet dat
de bom geplaats is maar men weet niet waar en wanneer het zal afgaan.
De politie pakt iemand op die tot die terreurgroep behoort. De politie vermoedt dat hij weet waar en
wanneer de bom explodeert. Hij wordt verhoord door de politie. Tijdens een verhoor mag er geen
geweld gebruikt worden. De politie vraagt zich af of ze toch niet een beetje geweld gebruiken om toch
de informatie te weten te komen. De kwestie is dus dat men tochn het geweld gaat proberen te
omzeilen omdat er veel op het spel staat. In zo’n extreme gevallen gaat men een gecontroleerde
manier van onze handen vuil maken noemen. Men gaat het noodzakelijke kwaad zo proberen uit te
leggen. Men gaat een verantwoording zoeken om dat geweld toe te laten. Een soort geoorloofde vorm
van een overtreding. Men gaat dit moeten funderen/verantwoorden. Die kwestie van dat
noodzakelijke kwaad kunnen we kenmerken dat de staat zeer goed weet dat ze zich inlaat met het
kwade. Men weet dus zeer goed dat het iets kwaad is en blijft. Men weet dus dat men zich inlaat met
iets dat niet kan. En dat men een onderscheid begint maken met een geoorloofd kwaad en een kwaad
dat absoluut niet kan. De grens tussen wat goed en kwaad is begint te verschuiven. Er is wel nog altijd
een grens met iets dat radicaal kwaad is. Maar hoe bepaalt men die grens? Als die grens afhankelijk
wordt van een willekeur is het wel gevaarlijk. Maar in de moderniteit gaat wel de burger vragen aan de
politici om zich te verantwoorden waarom dat die grens verlegd is. Wij verwachten dat de staat een
verantwoording zou afleggen. In die zin vragen wij naar heet waarom. Wij eisen dat de staat ons zegt
wat de norm is om iets toelaatbaar te maken. Die norm en waarde brengt ons naar de ethiek. Ethiek zal
die grens niet overlaten aan een dictator maar zal zoeken hoe die grens rechtvaardigd kan worden. Dit
is een soort veiligheismechanisme in onze cultuur. Die ethiek zal ons herinneren wat het juiste is om te
doen. Men zoekt in de ethiek van waaruit we gaan bepalen wat goed en kwaad is. Daarom vertrekt
ethiek altijd vanuit een vrijheid. Wat zijn de waarden van onze samenleving? In zo’n gevallen komen
we dat te weten. We voelen in zo’n gevallen ook dat die normen en waarden niet vastliggen. Wat is
aanvaardbaar om te doen? In zo’n verhoor over de tikking bom weten we niet wat aanvaardbaar is
maar er is een veronderstelde redelijkheid achter. Over die veronderstelde redelijkheid moet worden
nagedacht en dat is wat kritisch zijn is. Die moeten we achterhalen. Want die veronderstelde
redelijkheid is niet vrijblijvend.
→ Waarom hebben we nu het vak filosofie?
Bij onze richting hebben we namelijk interesse in de mens dus moet je die in vraag stellen. Als je
kritische vragen stelt moet je afvragen: “Wat was het vooraf?”. We kunnen immers niet anders dan
teruggaan in de geschiedenis. We moeten leren kritisch te staan tegenover de manier waarop men
doorgaans kritiek uitoefent.
Filosofie is een historisch gebeuren, staat namelijk niet los van de dingen. De Westerse cultuur steunt
op een bepaalde filosofie en is ontstaan uit de Griekse filosofie.
In vele verenigingen, politieke partijen zijn er denktanks met een paar filosofen. Bijvoorbeeld:
“Weten we nog wat vrijheid is?”, deze vraag kan gesteld worden bij de liberale partij.
Filosofische vragen zijn kritische vragen. Niets is zo gevaarlijk dan het denken te weten! Nietzsche zal
de eerste zijn die het gevaar van de waarheid duidelijk maakt (19 de eeuw). De plaats van de
filosofische vraag verduidelijken. Filosofie stelt de vraag vanuit de BUITENPOSITIE. Zij stelt zich altijd
even buiten de realiteit of de gangbare mening die wij daaromtrent koesteren, om die daar vanuit
een andere invalshoek te bekijken. Het doel is om scherper en dieper in die realiteit door te dringen.
Dit gaat namelijk zomaar niet want de mens bevindt zich in de BINNENPOSITIE, in de realiteit. Je kan
3
, bijvoorbeeld niet op de maan gaan staan om dit te bevragen. Filosofie zegt dat het niet
mogelijk is.
Diogenes Van Sinope: alles wat de mensen nodig hebben achter zich laten. Hij ging
overdag met de lantaarn op de markt op zoek naar de mens. Wat is een
mens? Hij stelt zich buiten de realiteit, in de buitenpositie. Hij was namelijk het
PROTOTYPE voor die binnen-buitenpositie. Het leven vond zich plaats op de markt
in Sparta. Diogenes leefde in een holte, dus in een positie buiten de markt op de markt. Hij deed
alles wat een hond deed. Hij had enkel een kom bij om water te scheppen tot dat er een kind zegt
dat je ook met je handen water kunt drinken. Dan doet hij zelfs het kommetje weg.
Alexander de Grote is gefascineerd door Diogenes. “zon ga uit de zon”: ik heb niets nodig, ik leef als
een hond. De zon is de bijnaam van ADG want hij is vergoddelijkt en God en Zon gaan samen.
Hij liep overdag met een lantaarn bij de hand omdat hij op zoek was naar de mens.
Hij had die holte in de realiteit gemaakt, vanuit een buiten, binnen de wereld, en van waaruit hij de
wereld kritisch waarneemt. In de Renaissance werd hij al gezien als een prototype van de filosofische
vraagstelling. Hij was tegelijkertijd buiten de realiteit, maar tegelijk ook er in.
ONTSTAAN VAN DE FILOSOFIE:
Filosofie is ontstaan uit de begeerte naar wijsheid, het willen weten, het verlangen naar wijsheid.
Filosofie ontstaat als de mens ontdekt dat er iets van waarheid te vinden is in het menselijk verstand.
We hebben een soort AXIOMA van de filosofie die uitlegt wat filosofie is. Maar wat is een axioma?
Wat is het verschil tussen een axioma en een definitie?
Een axioma is een standpunt dat absoluut zeker is en onbewijselijk is. bv. axioma uit klinische
meetkunde (wiskunde).
→ Wat is nu de axioma van de filosofie?
De essentie van de filosofie ligt in wat men kan noemen: de zelfontdekking van de “LOGOS”. Het is de
zelfontdekking van de LOGOS als de plaats van de waarheid. Wat is logos? Logos betekent taal,
spreken, rationele, verstand, ... . Het verstand herkent zelf de plaats waar de waarheid te vinden is . In
mijn eigen verstand ligt de waarheid. Waarheid is immers iets dat vastligt, is eeuwig en
de
onveranderlijk. Dit ontstaat in de 5 eeuw voor christus. Bv. Ik heb de ware liefde gevonden: iets dat
dus eeuwig is, iets wat af en toe verschijnt en zich weer terugtrekt. De mens ontdekt dat hij met zijn
eigen verstand iets kan zeggen dat eeuwig en onveranderlijk is. Waarom is de mens bezig met iets
dat eeuwig en onveranderlijk is? Omdat de mens probeert te begrijpen waarom die werkelijkheid
rondom hem voortduren veranderd. Onze ervaring is dat alles om ons veranderd. Alles veranderd
voortdurend en de mens wil begrijpen wat er om hem geen gebeurt. De mens wil dit verklaren, hoe
moeten we onszelf vinden in de wereld die voortdurend veranderd. De mens gaat altijd de wereld
proberen te verklaren. De religie deed dit ook voor de filosofie. De filosofie gaat ook willen verklaren,
maar filosofie zal de vastheid proberen te zoeken in de wereld die constant veranderd. De mens gaat
een vastheid zoeken in de veranderende wereld. De mens gaat die vastheis in het eigen denken
zoeken. Dat is het verschil met religies.
4
