Van morele problemen naar ethiek: moraaltheoretische denkpatronen
prof. Kasper Raus
1. Wat is ethiek?
Disciplines
- Metafysica
• Wat is er en waarom is er iets eerder dan niets?
- Epistemologie of kennisleer
• Wat kan ik weten?
- Ethiek
• Wat moet ik doen?
• Wat is het juiste?
Ethiek
- Ethiek heeft al een lange weg afgelegd in de geschiedenis
- Met verschillende invullingen in die geschiedenis
- Overzicht van Westerse ethiek begint vaak bij Socrates, Plato en Aristoteles
• Ethiek als manier om vorm te geven aan eigen leven
• ‘en als ik aan de andere kant zegt dat er tegelijk ook niets beters voor een mens is dan zich
elke dag bezig te houden met de vraag wat een goed leven is en met die andere vragen
waarover u me hoort praten wanneer ik mezelf en anderen aan een onderzoek
onderwerp, en dat een leven zonder kritiek voor een mens geen leven is’ (Plato, Apologie,
38a)
- Doorstaat de tijd goed: over veel zaken
- Fysica, economie, biologie etc. van antieke denkers zijn schitterend maar gedateerd
• Politiek & ethiek worden nog steeds als relevant gezien
• Er zijn vandaag de dag nog neo-Aristotelianen bijvoorbeeld
Definitie
- Er is een veelheid aan definities mogelijk
- Een heldere definitie is:
• ‘Any rational procedure by which we determine what individual human beings
“ought” to do or what it is “right” for them to do, or to try to bring about by
voluntary action’ (Sidgwick 1874)
• Bevat kernbegrippen
§ any: laat je nooit overtuigen dat er maar 1 etische procedure is, er zijn
meerdere perspectieven
,Rational procedure
- Procedure: ethiek is geen lijst van goede of foute dingen
• Methode of procedure
• Kan principes of uitkomsten genereren
- Rationeel: heeft te maken met redenen
• Domein van de rechtvaardiging
• Dat onderscheidt een ethische keuze van een niet-ethische keuze
§ Bij ethische keuze kan rechtvaardiging gevraagd worden
§ Niet morele keuze behoeft niet altijd een rechtvaardiging
Voorbeeld: RotaShield
- Rotavirus is virus dat diarree veroorzaakt
• Vooral bij jonge kinderen
• In ontwikkelde landen is soms hospitalisatie noodzakelijk, maar relatief weinig
overlijdens
- In 1998 wordt een oraal vaccin ontwikkeld: RotaShield
• Probleem: kan mogelijks gelinkt worden aan intussusceptie
§ in 1 op 12.000 gevallen
• Principe: proportionaliteit
• Conclusie: RotaShield wordt in 2000 vd markt gehaald in VS
- Maar in onderontwikkelde landen is rotavirus een van de grootste doodsoorzaken
• Meer dan 500.000 doden
• Ook vandaag de dag
- Zelfde principe van proportionaliteit kan hier anders doorwegen
• Zeldzame gevallen van intussusceptie tegenover zovele levens
• Nieuwe vaccin slecht beschikbaar geworden in 2006
Intuïtie en buikgevoel (absolute lievelingscitaat)
‘De mens is maar een riet, het zwakste in de natuur, maar hij is een denkend
riet. Om hem te verpletteren hoeft niet het hele universum naar de wapens te
grijpen: wat damp of een waterdruppel is voldoende om hem te doden. Maar
al zou het hele universum hem verpletteren, dan zou hij altijd nog edeler zijn
dan dat wat hem doodt, omdat hij weet dat hij sterft en dat het heelal hem de
baas is. Het heelal weet niets daarvan.
Onze hele waardigheid ligt dus in het denken. Daarvan moeten we uitgaan om
ons weer te verheffen, en niet van ruimte en de tijd, die we niet kunnen vullen.
Laten we er dus naar streven goed te denken; dat is het grondbeginsel van de
moraal’
(Pascal, Gedachten, citaat 200)
2
,Wij zijn de enigen die kunnen reflecteren, nadenken, spreken. Anderen dieren kunnen dat
niet.
Methoden in de ethiek
- Niet kijken naar juiste uitspraken maar gebruik van juiste methoden
- Gebruik van hulpmiddelen net zoals andere disciplines dat doen
• Gedachtenexperimenten
• Analogie
• Systematiseren
• Tegenvoorbeelden
• Conceptuele analyse
• Toepassing
• Formalisering
Definitie
- ‘any rational procedure by which we determine what individual human beings “ought” to
do or what it is “right” for them to do, or to try to bring about by voluntary action’
(Sidgwick-1874)
- Ought = moet
- Right = juist
= Kernbegrippen van de ethiek
Cursusvoorbeelden
- Abortus is het doden van een menselijke embryo
- Abortus is moord
- Karel heeft tien kopjes gebroken
- Karel is stout geweest
- Roken is slecht voor de gezondheid
3
,- Het is beter niet te roken
Eerste zin: beschrijving situatie
Is-ought gap
- Kloof tussen:
• Beschrijvende/descriptieve uitspraken (bv. Karel heeft 10 kopjes gebroken)
§ Gebruikt ww ‘zijn’
• Normatieve uitspraken
§ Gebruikt ww ‘moeten’
• bv. De mens eet vlees. Het moet niet zo zijn. We moeten geen vlees eten.
• bv. Meerderheid is heteroseksueel, maar daarom is dit nog niet goed.
- Punt: je kan niet zomaar springen van een beschrijving van de wereld naar hoe de wereld
‘moet’ zijn.
Cursusvoorbeelden
- Abortus is het doden van een menselijke embryo
- Abortus is moord
- Karel heeft tien kopjes gebroken
- Karel is stout geweest à er moeten veel meer tussenstappen zitten. Was dat bewust?
Waren dat zijn kopjes? Heeft hij daarmee iets fout gedaan?
- Roken is slecht voor de gezondheid
- Het is beter niet te roken
Inhoud morele oordeel
- Morele oordelen spreken dus over wat ‘moet zijn’
- Verschillende vormen
• Evaluatie van personen, daden of groepen
• Regel- en beginselgevende zinnen
• Uitspraken over waarden en het persoonlijke goede
- Vaak impliciet maar in ethiek een poging om het openbaar te maken
4
,Onderscheid in ethiek
- Theoretische ethiek
• Constructie van theorieën die een kader bieden (= normatieve ethiek)
• Studie van het morele taalgebruik, moreel redeneren en moreel argumenteren (=
meta-ethiek)
- Toegepaste ethiek
• Medische ethiek, zakenethiek…
2. Waarom ethiek?
1. Feitelijke frequentie van betwistingen
• Mensen verschillen vaak van mening over wat (moreel gezien) mag en niet mag
• We kunnen worden geappelleerd aan ons gedrag
§ Conflictsituatie waarin ethische reflectie en discussie moet mogelijk zijn
2. Persoonlijke dilemma situatie
• Het komt vaak voor dat persoonlijke waarden in conflict komen
§ Op een kritische manier reflecteren kan helpen om conflict op te lossen of
op zijn minst de keuze voor een bepaald gedrag te rechtvaardigen
3. “Morele crisis”
• Ethiek werkt altijd tegen bepaalde achtergrond met bepaalde (verborgen)
aannames
• Wanneer binnen een maatschappij de context verandert, kan dit de reden zijn om
onze ethische principes te herzien
§ Levensvatbaarheid
• Soms zijn er ook gebeurtenissen die dwingen tot een grootschalig herdenken van
het morele kader
§ Nazi’s en verantwoordelijkheid
4. Onbetrouwbaarheid van ons buikgevoel
• Vaak komen onze morele oordelen vanuit een intuïtie
§ bv: hondenvlees eten is slecht
• We oordelen ook vaak uit empathie of sympathie
§ Maar is dat wel altijd zo slim of goed?
§ Er sluipt een gevaar in uitzonderingen want kan snel omslaan in willekeur
3. De belangrijkste typen van ethiek
Relativisme en ethiek
- ‘Moraliteit dat is toch allemaal relatief’
- Ethische uitspraken zijn misschien waar of vals
• Maar wel discussie over (ong)geldigheid
• Normen of eisen waaraan een ethische uitspraak moet voldoen
5
,- Universaliteit of verwisselbaarheid
• Uitspraken mogen niet uigaan van je eigen persoon
• ‘Ik moet het meeste hebben’ is geen morele uitspraak
Voorbeelden van eerlijke verdeling
1. De oudsten en sterksten meest, de zwaksten en jongsten minst
2. Iedereen even veel (gelijke verdeling)
3. Belonig in verhouding tot bijdrage
4. Verdeling volgens behoefte
Grote types ethiek
DRIE GROTE STROMINGEN
1. Deontologische ethiek
• Ethiek in termen van regels die moeten gevolgd worden
• Onderscheid tussen verplicht, verboden en toegelaten
à Ethiek in termen van regels en codes
2. Consequentialistische ethiek
• Ethiek in termen van evaluatie van de gevolgen van handelingen
à Ethiek in termen van doelen en gevolgen
3. Deugdenethiek
• Ethiek in termen van het karakter en de persoon die handelt
à Ethiek in termen van karaktereigenschappen
4. Deontologie en consequentialisme
Deontologie
- Kennen van ‘deontologische code’
- Nadruk op het volgen van de juiste regel of het juiste principe
• Ongeacht de gevolgen
- Grote probleem is willekeur
• ‘Behandel gelijke gevallen gelijk en ongelijke gevallen ongelijk’
- ‘Beloftes moet je nakomen’
(Liberale) contracttheorie
- We maken een aantal basisspelregels die nodig zijn om samen te leven
• Rond privé eigendom, basisvrijheden, schade berokkenen enz
- Daarnaast laten we veel vrijheid voor de verkenning van je eigen persoon, waarden,
normen, verlangens enz
- Gedragscodes leggen basisnormen vast
• Laten nog veel ruimte voor vrijheden en eigen geweten
6
, Kantiaanse theorie
- Theorieën gebaseerd op de morele theorie van Immanuel Kant
• 1722 – 1802
• Geboren in Koningsbergen (Pruisen)
• Bekendste werken
§ Kritiek van de zuivere rede
§ Kritiek van de praktische rede
§ Grondlagen van de metafysica van de zeden
- Bepalen van de juiste regels om naar te leven op basis van verstand of redelijkheid
Basis
- We delen, als mensen, allemaal rationaliteit en redelijkheid
• Dus als we regels daaruit kunnen afleiden, gelden die meteen voor iedereen
• Universaliseerbaarheid gedachte
- Categorische imperatief
1. Handel alleen volgens regels waarvan je rationeel zou kunnen willen dat het een
universele wet wordt.
2. Handel zo dat jij het menszijn, zowel in eigen persoon als in de persoon van ieder
ander altijd tegelijk als doel, nooit louter als middel gebruikt.
Redenering
- Redenering voor categorische imperatief gaat als volgt:
• Wanneer ik op een bepaalde manier handel, geef ik (tenminste impliciet) een
signaal dat anderen ook zo mogen handelen (bv. papiertje op de grond gooien,
patiënt anders behandelen).
§ Want waarom zou ik een uitzondering zijn?
• Dus als ik op een bepaalde manier handel, moet ik kunnen willen dat iedereen in
gelijkaardige situaties op deze manier handelt.
§ Anders ben ik inconsequent en irrationeel
• Dus, zegt Kant, de morele wet zegt dat je alleen zo mag handelen dat de reden die
aan de basis ligt van je handelen een universele wet kan worden.
- Pas op voor uitzonderingen, regel is het allerbelangrijkste, een goed principe
Beroepsgeheim
- In de medische context is er bijvoorbeeld het beroepsgeheim
- Medische professional vraagt zich af of hij beroepsgeheim mag breken in bepaalde context
- Iedere professional zou dan zijn beroepsgeheim mogen breken
- Maar dan verdwijnt elke vorm van beroepsgeheim (en dus ook de mogelijkheid het te
breken)
• Heft zichzelf op en dus een slechte regel volgens Kant
• Medische professional moet zijn beroepsgeheim houden
7
