HISTORY OF EDUCATION
Lessen gegeven door Prof. Sarah Van Ruyskensvelde.
LES 1: INTRODUCTION TO THE HISTORY OF EDUCATION AS A FIELD OF STUDY
Wat is de geschiedenis van het onderwijs?
Geen begrip zonder geschiedenis
De ontwikkeling van het onderwijs als systeem gebeurde niet binnen een vacüum. Hoe
onderwijs eruit ziet, wat we doen in het onderwijs, hoe we denken over onderwijs, ... Wordt
gevormd door de culturele, historische context waarin het zich ontwikkelde.
Ik besloot om een foto van een klaslokaal te gebruiken. Het is een
historisch beeld, zoals je ziet dat het een zwart-wit foto is. Het is
ergens in de Verenigde Staten genomen. Als je naar de foto kijkt is
het meteen duidelijk dat dit in feite een klaslokaal is. Sommige zeer
belangrijke kenmerken kunnen worden geïdentificeerd dat je kan
relateren aan een klas; er zitten leerlingen op schoolbanken en
deze schoolbanken zijn op een zeer bijzondere manier
gestructureerd; ze zijn gestructureerd volgens rijen. Studenten die
aan één schoolbank zitten. Er is ook een leraar op de foto. Hij heeft een leerboek vast.
Tot wat ik zou willen komen is dat dit een zeer typisch beeld van een klaslokaal is. Dit is een
zeer vergelijkbare structuur als klaslokalen in België. Deze structuur van de school heeft zich
verspreid over de hele wereld.
Als je wilt begrijpen waarom deze foto zo gemakkelijk herkenbaar is met een klaslokaal, dan
moet je de geschiedenis van het onderwijs begrijpen. Er is geen begrip van onderwijs zonder
geschiedenis. Om de specifieke structuren te begrijpen moet je een historisch begrip hebben,
omdat educatieve praktijken niet uit de hemel kwamen vallen.
Het doel van deze cursus ‘History of education' is om na te denken over een aantal van de
dingen, met betrekking tot het onderwijs, die wij als vanzelfsprekend hebben aangenomen.
Denk aan de leraar: ik veronderstel dat je niet vaak nadenkt over waarom de leraar voor de klas
staat en waarom hij altijd praat. Is dat altijd zo geweest? Het antwoord is nee. Vroeger was het
heel anders. Het is dus de moeite waard om naar de geschiedenis en naar het verleden te
kijken, om de complexiteit van het onderwijs in het heden volledig te begrijpen. En om volledig
te begrijpen dat men zich bewust moet zijn van wat er vandaag en in het verleden in het
onderwijs gebeurt. Dus er is geen begrip zonder geschiedenis.
Geschiedenis (history)
Geschiedenis is dus de studie van het verleden
Maar hoe doe je geschiedenis?
Onderwijs is cultureel gedefinieerd. Het betekent dat onderwijs geen eiland is dat volledig
gescheiden is van de wereld. Het functioneert en ontwikkelt zich in nauwe samenhang met wat
er in de samenleving gebeurt.
Ik denk niet dat we ver moeten zoeken naar een voorbeeld, kijk naar de Corona crisis. We
bevinden ons in een situatie van een wereldwijde gezondheidscrisis pandemie, die ons niet
toestaat om in klaslokalen met veel studenten of veel mensen te zitten. Dus veel van het hoger
onderwijs aan de universiteit vindt online plaats van op een afstand. Dit is zeer abnormaal hoe
we nu onderwijs organiseren. Dat toont aan dat de manier waarop we onderwijs organiseren
duidelijk wordt bepaald door de situatie, de algemene maatschappelijke context waarin dat
onderwijs plaatsvindt. Het is ook bepaald door een historische context. De vraag heeft
betrekking tot wat geschiedenis is en wat het doel van de geschiedenis van het onderwijs is.
Geschiedenis (history) is afgeleid van het Griekse woord historia. Historia betekent kennis
opdoen/verkrijgen door onderzoek. Wat historici doen of wat het doel van de geschiedenis is is
om het verleden te onderzoeken, want de geschiedenis gaat over het verleden en haar
connecties met het heden. Wat historici van het onderwijs doen is het verleden onderzoeken.
The past, History en Historiography
The past, History en Historiography zijn drie belangrijke concepten die met elkaar verbonden
zijn, maar niet als synoniemen mogen gebruikt worden.
1
, Het verleden (past) en geschiedenis (history) zijn woorden die vaak worden gebruikt als
synoniemen, hoewel ze dit niet zijn.
o Het verleden (past): het verleden zijn alle gebeurtenissen die in het verleden hebben
plaatsgevonden. Zo is de Franse Revolutie een historische gebeurtenis. Het is in ons
verleden gebeurt. Zoals de publicatie van Emile ou de l'éducation. Het is een zeer
invloedrijk boek, gepubliceert door Jean-Jacques Rousseau. Hij is een Franse
verlichtings educationalist of filosoof. De publicatie van dat boek vond plaats in het
midden van de 18e eeuw. Het gebeurde in ons verleden. Het is een historische
gebeurtenis.
o Geschiedenis (history): geschiedenis is de studie van het verleden. Geschiedenis is wat
er nu gebeurde, wat je bestudeert. Het is een interpretatie. Geschiedenis is bijvoorbeeld
wat de prof als professioneel onderwijshistoricus doet voor de kost. Het verleden zijn
historische gebeurtenissen die plaatsvonden in de 18e eeuw of in de 19e eeuw.
Geschiedenis is de studie van dat verleden dat plaatsvindt in het heden. Dat is een zeer
belangrijk onderscheid, want de vraag is eigenlijk 'hoe is dat nu aanwezig?', 'hoe
verhoudt de geschiedenis zich tot alle historische gebeurtenissen die zijn gebeurd?'.
Dit is een van de centrale vragen die ik zou willen bespreken.
o Geschiedschrijving (historiography): geschiedschrijving is de studie van de methoden
die historici gebruiken voor het ontwikkelen van geschiedenis en bij het bestuderen van
het verleden. Het is gerelateerd aan de studie van het verleden (geschiedenis). Het is
gerelateerd aan geschiedenis in een academische setting. Het is het geheel van
historisch werk over een bepaald onderwerp. De geschiedschrijving van het onderwijs
is de verzameling van alle geschiedenissen van het onderwijs. Het is de verzameling
van verschillende studies over het verleden.
HOE WE AAN GESCHIEDENIS DOEN
Hoe doe je geschiedenis? Omdat het verleden achter de rug is, kunnen we het niet meer
waarnemen. Dus hoe schrijf je over iets dat je niet kan weten? Ik kan niet weten wat er in de
18e eeuw is gebeurd. Hoe doe je dat? Je gebruikt bronnen. Dit zijn de empirische gegevens
dat historici van het onderwijs gebruiken om het verleden te bestuderen. De vraag blijft 'wat is
de relatie tussen deze studie die ik maak over onderwijs in de 18e eeuw en de historische
werkelijkheid?'.
Onderwijs speelt zich af in een culturele, maatschappelijke en historische context. Hoe gaan we
te werk? Hoe functioneert het onderwijs? Hoe is het gestructureerd? Hoe is het georganiseerd
bij bepaalde praktijken zoals bijvoorbeeld bij scholen? Het is historisch gezien dat daar een
historische ontwikkeling aan vooraf gaat.
Hetzelfde geldt voor de geschiedenis (de studie van het verleden die in het heden plaatsvindt).
Wij als historici van het onderwijs worden beïnvloed door de bijzondere context waarin we leven.
Niet de mensen die we bestuderen die in het verleden leefden, maar wij worden beïnvloed door
de specifieke context waarin ons onderzoek plaatsvindt of waarin wij functioneren. Wat wij
waardevol vinden, is een bijdrage aan de geschiedenis van het onderwijs als studiegebied. Het
is afhankelijk van de context waarin het gebeurt. Dit is wat we een paradigma noemen.
Paradigmatische verschuivingen in de geschiedschrijving en de gevolgen daarvan voor het
begrijpen van het verleden
Wat is een paradigma?
"In de theorie van kennis (of epistemologie = theorie van kennis), verwijst een paradigma naar
een verschillende reeks concepten of gedachtepatronen, inclusief theorieën,
onderzoeksmethodes, postulaten, en normen voor wat een wettige bijdrage aan het gebied
vormt"
Een paradigma verwijst naar een duidelijke reeks concepten, van gedachtepatronen, van
theorieën, van methodes, van normen. Wat een legitieme bijdrage aan het veld inhoudt. Het
betekent in feite; wat wij denken dat een waardevolle bijdrage aan de historische wetenschap
over onderwijs in het verleden is is onderhevig aan verandering. Het is niet opgelost. Als gevolg
hiervan is de actuele focus, de theoretische focus en ook de empirische methoden van
historisch onderzoek veranderd in de loop van de geschiedenis zelf. Dit is wat we
paradigmaverschuivingen noemen. De vraag wat wij denken is de moeite waard om te
bestuderen, die met betrekking tot het educatieve verleden is veranderd en is geëvolueerd.
Hoe is dit van toepassing op de geschiedenis van het onderwijs?
2
,Historisme
Dit is een van de paradigmaverschuivingen die heeft plaatsgevonden tussen de 19e eeuw en de 21e.
Ik wil mijn punt aantonen dat de geschiedenis op zich niet stabiel is geweest. Het is iets dat zelf
historische verandert.
19e eeuw: in de 19e eeuw werd geschiedenis een academische discipline. Dit is wat wij de
institutionalisering van de geschiedenis noemen. Het betekent bijvoorbeeld dat er historische
afdelingen worden opgericht aan universiteiten. Dat betekent niet dat er voor de 19e eeuw niet
zoiets bestond als geschiedenis schrijven, natuurlijk waren er historici. Maar wat specifiek is
over de opkomst en de ontwikkeling van geschiedenis als een academische discipline en de
institutionalisering ervan, was dat het wetenschappelijk werd. Er waren methoden te volgen. Er
waren bijzondere bronnen die empirische gegevens hadden die moesten worden
geraadpleegd. Dit is wat er gebeurde in de 19e eeuw. De opkomst of ontwikkeling van de
geschiedenis als academische discipline.
Leopold von Ranke: hij wordt beschouwd als een van de grondleggers van deze academische
discipline genaamd ‘geschiedenis’. Leopold von Ranke is een Duitse historicus. Zijn invloed op
geschiedenis als academische discipline mag niet worden onderschat. Zijn impact is groot.
Enkele van zijn principes kwamen in de 19e eeuw tot stand terwijl ze werden bekritiseerd. Nog
steeds zijn sommige van de principes van wat wij 'bronkritiek' (‘source criticism’) noemen,
vandaag de dag nog steeds op vele manieren van toepassing. Dit is waar Leopold von Ranke
bekend om is. Het lijkt misschien heel duidelijk dat je als historicus bronnen, historische
documenten over het verleden raadpleegt en je die documenten bestudeerd hebt om een
historische studie te schrijven. Het lijkt misschien heel duidelijk, maar in veel opzichten is het
niet zo. Dit is wat Leopold von Ranke beargumenteerde. We moeten geen abstracte concepten
of theorieën gebruiken om het verleden te bestuderen of het verleden te beschrijven. We
moeten historische bronnen nauwkeurig bestuderen. Op basis van deze bronnen schrijven we
onze historische studies. Het is het onderzoek van bronnen (= the investigation of sources) die
ons iets vertelt over wat er in het verleden is gebeurd.
Wie es eigentlich gewesen ist: de 19e eeuw is het tijdperk van het historisme. Het betekent dat
Leopold von Ranke en andere historici bijzondere ideeën hadden over wat de bronnen ons
konden vertellen, ook welke bronnen we zouden moeten gebruiken. Historici zoals Leopold von
Ranke geloofde dat aan geschiedenis doen (= the act of doing history), de studie van het
verleden, een kwestie van wederopbouw (reconstruction) was. Het doel van geschiedenis
schrijven is het bestuderen van de historische werkelijkheid. 'Wie es eigentlich gewesen ist' (=
hoe het werkelijk was) zei Leopold von Ranke. Hoe het verleden echt was? Wat is de implicatie
daarvan? Het betekent dat in het idee van Leopold zijn mindset de historische werkelijkheid uit
het verleden, de interpretatie van dat verleden en de studie van het verleden in principe
samenvallen. Omdat Leopold von Ranke geloofde dat historici het verleden in de 19e eeuw
konden bestuderen als hoe het werkelijk was (wie es eigentlich gewesen ist). Maar hoe doe je
dat? Leopold von Ranke zei dat we historische bronnen moeten bestuderen. Een historische
bron is een document. Het is een geschreven tekst die geproduceerd is in het verleden (bv. in
de 18e eeuw). Het overleefde de test van de tijd. Het werd bewaard (tot bv. De 19e eeuw, de
20e eeuw of de 21e). Het is bewaard gebleven in een archief. Je bestudeerd die bronnen en ze
vertellen je iets over het tijdperk of de tijd waarin ze werden gemaakt. Historische bronnen
vertellen ons iets over het verleden. Leopold von Ranke beargumenteerde: ‘de historicus zou
de bronnen voor zich moeten laten spreken’. Wat in de bron staat, is een weerspiegeling van
een realiteit uit het verleden. Zo reconstrueren we het verleden: wie es eigentlich gewesen ist.
We kunnen weten wat er in het verleden gebeurd is, omdat de bronnen ons vertellen wat er
gebeurd is. Als we de bronnen lezen, zelfs als we er niet waren, weten we wat er gebeurd is.
Wat zijn de gevolgen van een dergelijke aanpak? Voor Leopold von Ranke waren de enige
bronnen die er echt toe deden ‘geschreven bronnen’. Dit heeft een aantal implicaties:
a) Een belangrijke implicatie is dat de 19-eeuwse geschiedenis politieke institutionele
geschiedenis was. Immers alle implicaties of de gevolgen van het feit dat alleen
geschreven bronnen ons toegang zouden geven tot de realiteit uit het verleden (= a past
reality), impliceert dat je alleen politieke ontwikkelingen op institutioneel niveau kunt
bestuderen, omdat regeringen en overheden de structuren zijn die in de geschiedenis al
heel lang geschreven documenten hebben gemaakt. Je moet je voorstellen dat in de 17e
eeuw ongeveer de helft van de mensen hun namen kon schrijven. Niet iedereen ging naar
school of was naar school gegaan, dus niet iedereen kon zijn naam of documenten
schrijven. Niet iedereen produceerde documenten, zeker niet de gewone mensen.
Geschiedenis schrijven in de 19e eeuw gebeurde vooral door de rijken en beroemdheden.
3
, Degenen die zich op de een of andere manier onderscheidden van de rest. De belangrijke
mensen, de vips van de geschiedenis, Koningen, ministers en onderwijskundigen die net
als Rousseau boeken publiceerden. Hierdoor werden geschriften en ideeën bewaard.
Vanwege het feit dat zij van mening zijn dat alleen de geschreven bron ons toegang kan
geven tot de historische werkelijkheid, ging het vooral om wat er op politiek institutioneel
niveau is gebeurd. De gewone mensen en hun geschiedenis of hun leven in het verleden,
was niet echt een bezorgdheid. Een van de redenen was dat ze geen geschreven
documenten konden maken. Dus het was een zeer politieke of institutioneel georiënteerde
geschiedenis.
b) Een andere implicatie van Leopold von Ranke: historisme was het geloof in het feit dat de
geschiedenis een exacte reproductie is. Als gevolg hiervan is de historische onderzoeker
of de historicus afwezig in de geschiedenis. De historicus liet de bronnen voor zich
spreken. De geschiedenis valt samen met het verleden. Dit is een idee dat in de tweede
helft van de 20e eeuw drastisch in twijfel zal worden getrokken. Maar voor een zeer lange
tijd het historische beroep domineerde.
Een geschiedenis van ideeën
In het begin van het historisme zou je kunnen zeggen dat de focus van de geschiedenis van
het onderwijsonderzoek was gericht op een geschiedenis van wat we 'de geschiedenis van
ideeën' noemen. Dat dit in het begin van de 20e eeuw erg populair was, is geen toeval. Dit is
historisch gezien de tijd dat de professionalisering van leerkrachten begon te ontwikkelen. Met
de professionalisering van leraren bedoel ik de oprichting van lerarenopleidingen. Waar
toekomstige leraren onderwijskundig werden opgeleid tot leraar. Om een didactische
educatieve opleiding te krijgen over wat de juiste onderwijsmethoden zijn. De reden waarom dit
belangrijk is voor de geschiedschrijving van het onderwijs (the historiography of education) is
dat in het begin van de 20e eeuw een van de belangrijkste cursussen in de lerarenopleiding
histoire de l'éducation (geschiedenis van het onderwijs) was. Het is een status die in de
hedendaagse tijd historicussen van het onderwijs hebben verloren. Het is niet echt meer zo
aanwezig in de lerarenopleiding. Maar vroeger was het heel belangrijk. De reden was dat de
geschiedenis cruciaal was in het opleiden van toekomstige leraren. Het werd geloofd omdat we
inspiratie putten uit het verleden. Het verleden in de geschiedenis van ideeën die ontstond in
het begin van de 20e eeuw geloofde dat we nood hebben om het verleden te bestuderen, zodat
het ons kan begeleiden bij het vormgeven van de toekomst. We leren van het verleden. Het
inspireert ons om het onderwijs in het heden of in de toekomst vorm te geven. Het is een leidend
principe. Met andere woorden, we bestudeerden de belangrijke werken, de ideeën van de grote
opvoeders. Wat hebben ze geschreven over onderwijs en kunnen we daarvan leren in onze
eigen praktijk? Dit is waar historici van het onderwijs vandaag de dag echt kritisch over zijn. Dit
is wat we de instrumentalisering van het verleden noemen. De instrumentalisering van het
verleden betekent dat u het verleden gebruikt in dienst van het heden. Je bestudeert het
verleden om te zoeken naar voorbeelden die je in je eigen leven kan gebruiken, bij het
vormgeven van je eigen onderwijspraktijk.
Wat zeiden pedagogen uit het verleden?
Om de instrumentalisering van het verleden duidelijk te maken gebruiken we een fragment
afkomstig uit een boek van een lerarenopleiding: « Croit-on qu'il soit inutile, pour encourager
les efforts de nos instituteurs, de leur présenter ces beaux modèles de vertus pédagogiques qui
s'appellent Comenius, Rollin, Pestalozzi? Le maître qui reprend chaque jour sa lourde tâche,
ne sera-t-il pas réconforté et soutenu, n'entrera-t-il pas meilleur et plus fort dans sa classe, où
l'attendent tant de difficultés et tant de travaux, si son imagination est hantée par le souvenir
précis de ceux qui, dans le passé, lui ont ouvert la voie et donner l'exemple? On est parvenu
aujourd'hui, grâce aux prodiges de l'électricité, à transporter la force matérielle mécanique, à
en opérer le transfert à travers l'espace et malgré la distance. Eh bien, par la lecture, par la
méditation, nous pouvons faire quelque chose d'analogue dans le monde moral: nous pouvons
emprunter aux Anciens, à travers le temps, un peu d'énergie morale qui les enflammait faire
revivre dans nos cœurs quelques-unes de leurs vertus de dévouement et de foi ». Vertaling:
Denkt u dat het nutteloos is om de inspanningen van onze leraren aan te moedigen om hen
mooie modellen en educatieve deugden die Comenius, Rollin, Pestalozzi worden genoemd te
presenteren? Zullen zij dan niet aangemoedigd worden? Zullen zij dan niet getroost worden als
zij weten dat zij op deze historische voorbeelden kunnen vertrouwen? Zullen ze niet meer
aangemoedigd worden om deze zeer moeilijke taak om elke dag kinderen op te leiden uit te
voeren, wanneer ze geïnspireerd kunnen worden door historische voorbeelden? In het
4
