PSYCHODIAGNOSTIEK
DEEL 1: BELANG VAN PSYCHODIAGNSOTIEK + GESCHIEDENIS
HOOFDSTUK 1: INLEIDING TOT DE PSYCHODIAGNOSTIEK
• Psychodiagnostiek is een kritisch denkproces waarbij de psychologisch consulent niet zomaar iets aanneemt, maar
waar hij of zijn gericht informatie verzamelt en analyseert, zijn of haar ideeën uitdaagt om zo tot een weloverwogen
besluit te komen. Dit besluit kan gaan over een begeleiding en/of een advies voor een cliënt en cliëntsysteem en heeft
soms vergaande gevolgen in het dagelijkse en/of toekomstige leven van kinderen, jongeren en volwassenen.
• Casus => Jolanta, werkzoekend, Pools, spreek geen Nederlands, is sociaal
- We denken al gouw aan een job als poetshulp voor Jolanta maar misschien heeft Jolanta een diploma en
waarmee ze onderzoek kan doen ze spreekt geen Nederlands maar misschien spreekt ze wel Engels en kan ze
dus in een onderzoeksgroep gaan werken waar Engels de voertaal is. Dit is ook een optie waar we niet meteen
aan gedacht hadden.
• Casus => Rik, concentratiemoeilijkheden, kan moeilijk stil zitten, is impulsief en wordt snel boos
- We gaan heel snel denken dat Rik misschien wel ADHD heeft, maar misschien heeft Rik autisme dat zou ook
kunnen
OMSCHRIJVING EN BELANG VAN PSYCHODIAGNOSTIEK/WAAROM DOEN WE AAN
PSYCHODIAGNOSTIEK?
• Experiment => deze mannen struikelen in jouw buurt wanneer je ze op straat tegenkomt. Wat zijn de eerste gedachten
die in je hoofd opkomen? Wat doe je?
- De zakenman wordt meer geholpen dan de dakloze
- We gaan onbewust een oordeel vellen, is deze man betrouwbaar?
1. ALLEDAAGS IMPLICIET (ONBEWUST) DIAGNOSTICEREN
• Is het toekennen van oorzaken aan verschijnselen of gedragingen (attributietheorie)
• Iedereen doet het, elke dag en vooral als er een afwijking is van een verwacht patroon
• Voorbeelden van impliciet diagnosticeren: testen in tijdschriften en magazines als entertainment, media, televisie,
documentaires bijvoorbeeld temptation island
• Het probleem van impliciete diagnostiek:
- Het ongewapend oordeel of impliciet diagnosticeren leiden in verschillende situaties waarin je beslissingen moet
nemen tot tekorten of vertekeningen (foutenbronnen)
• Onderzoek naar foutenbronnen:
- Hoe gaan mensen om met kansen en waarschijnlijkheden?
§ Voorbeeld 1: welk type woorden zijn het meest frequent in het Engels?
a) Woorden die beginnen met een ‘r’
b) Woorden die ‘r’ als derde letter hebben
=> de meeste mensen vinden a waarschijnlijker dan b omdat we makkelijker op woorden kunnen komen
die beginnen met de letter r dan woorden waarbij de r de derde letter is
§ Voorbeeld 2: mijn vriend is professor. Hij schrijft graag gedichten, is nogal verlegen en klein van gestalte.
Op welk terrein is hij werkzaam: Chinese literatuur of psychologie? => de meeste mensen denken dat het
om een hoogleraar Chinese literatuur gaat.
- Deze voorbeelden geven aan dat mensen slecht zijn in schatten, afwegen en herzien van kansen
- Wat is de oorzaak van foutenbronnen bij het impliciet diagnosticeren?
§ Als mensen moeten oordelen over iets of een beslissing moeten maken in het dagelijkse leven dan maken
mensen vaak denkfouten. In zo een situaties doen we dan beroep op eenvoudige vuistregels (heuristieken)
, en die kunnen ons helpen maar kunnen ook tot fouten leiden omdat we ze niet op de juiste manier
gebruiken
§ Heuristiek = een (vuist)regel om sneller tot de oplossing van een probleem te komen (vaak
onbewust/impliciet)
o Informele, intuïtieve en speculatieve oplossingsstrategieën
o In tegenstelling tot algoritmen, die altijd en overal werken, zijn heuristieken specifieke strategieën
die we leren gebruiken in specifieke situaties en die niet altijd een oplossing garanderen
o Hoe meer ervaring met een taak, hoe beter heuristieken ontwikkeld zijn
§ 2 types van heuristieken die vaak een oorzaak zijn van fouten/vertekeningen
o Beschikbaarheidsheuristiek => zie voorbeeld 1, het is makkelijk uit het geheugen op te halen
o Representativiteitsheuristiek => zie voorbeeld 2, vergelijking met typische voorbeelden, prototypes
of stereotypen
§ Hoe statistisch redeneren mensen?
§ Experiment => Bart is 34 jaar, intelligent maar weinig creatief. Hij is dwangmatig en maakt een saaie
indruk. Hij was altijd sterk in wiskunde maar zwak in taal
a) Bart is accountant
b) Bart speelt in een hardrockband
c) Bart is een accountant die in een hardrockband speelt
=> wanneer deze vraag aan een grote groep wordt voorgelegd dan blijkt dat 85% vindt dat a
het meest waarschijnlijke antwoord is en b het minst waarschijnlijke. C is dan nog meer
waarschijnlijk dan b en dat komt doordat het accountant profiel wel bij in de c past ookal past
hij niet bij het hardrockprofiel. Dit komt vanuit de representativiteitsheuristiek => beschrijving
Bart voldoet absoluut niet aan het beeld van een hardrocker meer aan het beeld van
hardrockende accountant. Deze redenering klopt statistisch gezien niet, statistisch gezien is er
al minder kans dat er aan twee kenmerken voldaan wordt dan dat er maar aan een kenmerk
moet voldaan zijn. Dus er is statistisch gezien meer kans op b dan op c.
§ Andere statische fouten: velen denken dat vliegen gevaarlijker is dan autorijden =>
beschikbaarheidsheuristiek: hoe gemakkelijker voorbeelden van een fenomeen te binnen schieten, des te
frequenter dat fenomeen is.
- Wat is de impact op de kwaliteit van de psychodiagnostiek?
§ Doordat we onbewust diagnosticeren kan dit een impact hebben op de kwaliteit van de psychodiagnostiek
§ Zie casussen => bv: Jolanta, vanuit het stereotyp denken zou je meteen stellen dat ze best een job kan
starten als poetshulp, maar blijkt dat Jolanta in een Europees bedrijf werkt.
§ Mensen hebben vaak de neiging om info op te zoeken die hun eigen opvatting ondersteund (confirmation
bias) en gaan dus minder opzoek naar info die de opvatting ontkracht.
Oefening:
• Mijn ouders slagen mij regelmatig, dit is geen probleem want dit gebeurt toch in elk gezin? =>
beschikbaarheidsheuristiek
• Een man en zijn zoon hebben een zwaar verkeersongeval. De man overlijdt en de zoon wordt met zware
verwondingen naar het ziekenhuis gebracht. De chirurg van dienst stelt echter: ‘ik kan niet opereren, want dit is mijn
zoon’. Hoe kan dit? => representativiteitsheuristiek: wanneer we onvoldoende info hebben om iets op te lossen dan
gaan we dat zelf invullen aan de hand van schema’s en hier bijvoorbeeld gaan we dat invullen aan de hand van deze
representativiteitsheuristiek.
2. IMPLICIET DIAGNOSTICEREN IN PSYCHODIAGNOSTIEK
• Mogelijke foutenbronnen/problemen
- Vaak geen systematische en consistente werkwijze om aan te slag te gaan met een cliënt doordat we te veel
vanuit intuïtief werken
- Enkel informatie zoeken die je idee bevestigd (confirmation bias) en dat je te weinig opzoek gaat naar info die
het idee ontkracht.
- Te vlug adviezen formuleren zonder voldoende stil te staan bij het probleem
- Gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van de onderzoeksmiddelen en ongeschikte normen
, - Voor de hand liggende diagnosen en interventies over het hoofd zien
- Diagnostisch proces onvoldoende afgestemd op de hulpvragen van de cliënt
- Besluitvorming onvoldoende gebaseerd op beschikbare gegevens; geen objectieve criteria hanteren (= verhoging
van de subjectiviteit)
- Besluitvorming onvoldoende geëxpliciteerd en daardoor onvoldoende duidelijk voor collega’s en cliënten
- Eigen persoon als foutenbron
- Onvoldoende samenwerking
- Te veel vakjargon in de communicatie
• Impliciet diagnostiek in psychodiagnostiek zorgt voor fouten en vertekeningen in elke fase van de psychodiagnostische
besluitvorming. De invloed van de foutenbronnen kan verminderd worden door gebruik te maken van een duidelijk
(psychodiagnostisch) procesmodel.
3. EXPLICIET DIAGNOSTICEREN ALS OPLOSSING
• Vormt de oplossing om die foutenbronnen vanuit het impliciet oordelen tegen te gaan Inductie
(formuleren van
hiervoor gaan we gebruik maken van een prescriptief kader of een model (op voorhand hypothesen en
theorie)
bepalen) => het psychodiagnostisch procesmodel:
- Wetenschappelijk verantwoorde vormgeving van het proces Observatie/exploria
tie (waarnemen en
Deductie
(afleiden van
- Valide en betrouwbare producten verzamelen van
feiten)
toetsbare
voorstellingen)
• Wat betekent expliciete psychodiagnostiek in de praktijk?
- Explicieter werken met (gevalideerde) theorieën
- Bewust rekenschap geven van de keuze van bepaalde theorie Evaluatie
Toetsing
- Praktijkkennis gebaseerd op gesystematiseerde praktijkervaringen (hypothese
bevestigd of
(voorspellingen
waar?)
weerlegd)
- Duidelijk de denkstappen vastleggen die geleid hebben tot het advies
- Onderzoek doen naar de waarde van theorieën en de effecten van interventies
- Resultaten (durven) uitwisselen met collega’s
• Conclusie: waarom doen we aan psychodiagnostiek?
• Basis van het psychodiagnostisch procesmodel
- Komt vanuit de empirische cyclus
- De basis van de empirische cyclus wordt gevormd door het hypothese toetsend denken => op een bepaald
moment stel je een hypothese bij een cliënt en je stelt bijvoorbeeld is hier sprake van faalangst en dan gaan we
op verschillende manieren proberen na te gaan of die hypothese klopt. Wanneer het klopt kunnen we verder
met deze hypothese, als het niet klopt dan moeten we verder gaan zoeken en een nieuwe hypothese gaan
opstellen
- Voorbeelden => zie les min49
• Wat betekent expliciete diagnostiek in de praktijk?
- Explicieter werken met (gevalideerde) theroieeen
- Bewust rekenschap geven van de keuze van bepaalde theorie
- Praktijkkennis gebaseerd op gesystematiseerde praktijkervaringen
- Duidelijk de denkstappen vastleggen die geleid hebben tot het advies
- Onderzoek doen naar de waarde van theorieen en de effecten van interventies
- Resultaten (durven) uitwisselen met collega’s
• Conclusie: waarom doen we aan psychodiagnostiek?
- Als we dit niet zouden doen zouden we alledaags impliciet diagnosticeren
GESCHIEDENIS VAN DE PSYCHODIAGNOSTIEK
1. CONTEXT
, 1.1. HISTORISCHE VOORLOPERS
• Voor dat psychologie een officieel begrip was waren er toch al een reeks onderzoeker die gespecialiseerd/
geïnteresseerd waren in gebieden die met psychologie te maken hadden
• 2200 V. Chr., Ratrace/afvalerskoers:
- Voorlopers van wat nu de overheid, politie en bedrijven ook doen
- Veel mensen nemen deel en slechts een kleine groep winst, selectie in het Chinese keizerrijk. De beste wordt
gekozen aan de hand van testen die gingen over landbouw, rekenen, lezen, poëzie. Nu worden testen gebruikt
voor het aanwinnen van perfect personeel bijvoorbeeld de overheid, de politie…
• 4 eeuw V. Chr. Griekse typologieën, Hippocrates (nu = Big five):
de
- Voorloper van wat nu de Big Five is
- Hij was ervan overtuigd dat gezondheid bij de mens afhing van de balans tussen lichaamsaspecten; onbalans zou
ziekte veroorzaken. Dit wordt de leer der Humores genoemd. Het menselijk lichaam zou bestaan uit vier soorten
lichaamssappen:
- Veel bloed => temperamentvol, optimistisch en passievol
- Veel slijm => rustig, kalm temperament
- Gele gal => prikkelbaar, opvliegend temperament
- Zwarte gal => depressief temperament
=> een onbalans zou moeten verbeteren met een dieet.
• 13de eeuw:
- Voorloper van wat nu openbare examens, mondelinge examens, LVS – testen en Cito – testen zijn
- Schoolprestaties via examens, 1ste mondeling examen in universiteit van Bolonga (Italië)
• 16de eeuw:
- Voorloper van wat nu nog steeds gebeurt
- Meten uitzonderlijke intelligentie (erop of eronder), 1ste poging Huarte, psycholoog (Spanje)
• 18de en 19de eeuw:
- Voorloper van hoe men nu persoonlijkheid meet via verschillende kenmerken die samenhangen: lichamelijke en
biologische kenmerken en ook intelligentie
- Persoonlijkheid aan de hand van de schedel, door lichamelijke kenmerken (= frenologie)
1.2. MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT
