Notities forensische psychologie
Inhoudsopgave
Module 1: Inleiding
Les 1 - Algemene introducti e & een ontwikkelingsperspecti ef op crimineel gedrag
2. Wat gaan we deze les doen? We gaan eerst een stukje stilstaan bij wat is dat nu juist, forensische
psychologie, hoe verhoudt die discipline zich tot andere gerelateerde disciplines? Dan gaan we het
kort hebben over hoe we deze cursus in het algemeen gaan aanpakken, wat de lesplanning is, welke
topics aan bod komen, hoe we gaan evalueren enzovoort. En het grootste deel van de les is een soort
inleiding op wat we doorheen het semester gaan zien. Het gaat hier vaak gaan over antisociaal
gedrag in de ruimste zin van het woord. Criminele feiten die gepleegd worden, hoe ontwikkelt dat
nu? Dat gaan we in deel drie van deze les gaan belichten.
1. Wat is forensische psychologie?
4. In het eerste deeltje van wat is forensiche psychologie, gaan we stilstaan bij forensiche
psychologie, wat is dat juist, hoe verhoudt die zich tot het recht en hoe is dat veld in beweging de
laatste decennia?
A) GESCHIEDENIS VAN DE FORENSISCHE PSYCHOLOGIE
5. Als we eens kijken naar wat daar nu kort de geschiedenis van is, dan zien we dat in Europa de
geschiedenis van deze discipline ongeveer een dikke 100 jaar terug gaat. In Duitsland was de eerste
keer dat er een psychiater als expert in de rechtbank werd opgeroepen. Dat was Albert von Schrenk-
Notzing (1896). Die kwam in de rechtbank voor de eerste keer beweren dat ooggetuigen, die vaak
gebruikt werden, dat die toch niet altijd zo betrouwbaar zijn en hij bewees dit door te referen naar
studies over suggestibiliteit en geheugen.
Rond dezelfde periode was er Alfred Binet (1900), dat is een vrij bekend psycholoog, die is ook
bekend voor zijn onderzoek naar ontwikkeling van de eerste gestandaardiseerde intelligentietests.
Hij was eigenlijk een pleitbezorger voor meer psychodiagnostiek, meer gestandaardiseerde tests ook
bij delinquenten. Hij pleitte ervoor om het oordeel niet enkel te laten afhangen van de inschatting
van een rechter, maar dus ook meer gestandaardiseerde psychologische instrumenten te gebruiken.
Een andere bekende grondlegger van forensische psychologie in Europa dan, was Hugo Munsterberg
(1907). Die heeft een van de eerste publicaties rond forensische psychologie geschreven. Zijn
publicatie heette ‘on the witness stand’, en dat gaat ook over accuraatheid van ooggetuigen,
suggestibiliteit voor getuigenissen of bekentenissen en ook voor een stukje over preventie van
misdrijf.
Hier in België was er een paar jaar later een psycholoog: Juliaan Varendonck (1911), die ook de
eerste stappen mee op de kaart heeft gezet van de forensische psychologie. Hij was een psycholoog
die mee in de rechtbank kwam verdedigen dat kinderen niet zo geschikt waren om als getuige te
gebruiken in de rechtbank omwille van hun onvoldoende ontwikkelde mentale capaciteit. Dus dit zijn
1
,maar een paar namen als illustratie om aan te tonen dat in Europa langzaamaan psychologie zich
gaan bemoeien is met de rechtspraak, en dat eigenlijk dus kennis uit deze menswetenschap werd
ingezet om rechtspraak te gaan ondersteunen. Ongeveer op hetzelfde moment deed er zich een
gelijkaardige evolutie voor in de Verenigde Staten.
6. In de jaren 1950-1960 begon de forensiche psychologie zich echt als discipline te ontwikkelen. In
deze periode waren er verschillende zaken waarin kennis, en dan vooral kennis uit de sociale
psychologie gebruikt werd in justitiële besluitvorming. Een bekend voorbeeld was the case “Brown
vs. the board of education”. Dat was een rechtzaak die in 1954 werd uitgevochten in het Hoge
rechtshof van de Verenigde Staten, en dat ging over rassenscheiding in openbare scholen. En men
heeft daar eigenlijk besloten dat die rassenscheiding niet mocht worden toegepast in scholen.
Het besluit van deze rechtzaak was mee gebaseerd op basis van een sociaal psychologisch
experiment waarin psychologen konden aantonen dat kinderen afro-amerikaanse en witte poppen
niet gelijkaardig gingen behandelen. Hier zie je hoe kennis uit een sociaalpsychologisch experiment
gebruikt wordt om mee rechtsvoering te gaan bepalen. Het duurde dan nog tot 1970 vooraleer
forensische psychologie als aparte divisie binnen de American Psychological Association (APA) werd
opgenomen. En vanaf 2001 is het een erkende specialiteit: klinische forensische psychologie als
specialiteit in de klinische praktijk.
B) FORENSISCHE PSYCHOLOGIE =
7. Uit deze korte geschiedenisles kon je afleiden dat forensiche psychologie meer is dan het cliché
beeld van profilers in criminal minds, die criminelen profileren en daders proberen voor te zijn.
Dader-profilering is weldegelijk een subdiscipline binnen forensische psychologie, maar het gaat veel
ruimer dan dat. Er zijn in België amper mensen als profiler tewerkgesteld. En natuurlijk ook het beeld
van bijvoorbeeld professor T, dat was een serie op VRT, die door de politie geconsulteerd werd en
die meteen de daders door heeft en in het brein van daders kan duiken en zo de misdaden mee kan
helpen oplossen, dat klopt natuurlijk ook niet echt in de realiteit. Op de cartoon zie je de afbeelding
van jij bent degene die forensiche psycholoog bent, dus jij zal wel weten wie het gedaan heeft. Dat is
misschien ook herkenbaar voor de mensen die psychologie studeren, dat je vaak hoort dat mensen
zeggen: kan je dan mijn gedachten lezen? Uiteraard is dat niet zo. Zo betekent het uiteraard ook niet
bij forensische psychologie dat je alles weet over wie het gedaan heeft, zoals het stereotyp.
8. Wat is het dan wel? De definitie van forensiche psychologie volgens de APA =
‘Forensic psychology refers to professional practice by any psychologist working within any
subdiscipline of psychology (e.g., clinical, developmental, social, cognitive) when applying the
scientific, technical or specialized knowledge of psychology to the law to assist in addressing legal,
contractual and administrative matters.’ Je ziet dat daar verschillende disciplines onder vallen.
Zowel klinisch, ontwikkelingsgericht, sociaal, cognitief. Wanneer dus eigenlijk kennis uit de
psychologie gebruikt wordt om alles wat rechtspraak betreft te gaan ondersteunen. Dat is een heel
brede definitie.
9. Dat wilt ook zeggen dat daar heel veel subdisciplines onder vallen. Je hebt zowel de meer
toegepaste disciplines, waar we het dan hebben over psychologen die in een gevangenis werken en
die mee gedetineerden gaan behandelen, kijken of iemand kan vrijkomen enzovoort. Je hebt daar
2
,ook risicotaxatie bij, inschatten of iemand gaat hervallen of niet. Maar ook bij de politie werken
psychologen die dan mee de aanwerving doen van politieagenten, die rond stress-coping vanalles
doen. En dan ook die profilers waar ik het over had, die meer onderzoeksmatige psychologie, valt
ook onder de forensische psychologie. Maar dan ook meer de academische kant, het deel rond
onderzoek: hoe zit het met erfelijkheid daarrond, hoe komt agressie tot stand, hoe komt
delinquentie tot stand. Heel het stukje wat ook aan bod kwam bij de geschiedenis, hoe betrouwbaar
zijn ooggetuigen, hoe zit het met verhoorsituaties, hoe kunnen jury’s beïnvloed worden enzovoort.
Dat is een heel ruim vakgebied.
C) FORENSISCHE PSYCHOLOGIE EN RECHT
10. In dit stukje ga ik het even hebben over de verhouding tussen forensische psychologie en recht.
Want die twee zijn uiteraard nauw aan elkaar verbonden. De forensiche psychologie past de
psychologische wetenschap/onderzoeksmethode toe om problemen aan te pakken binnen de wet,
de juridische praktijk en het wetsgerelateerde beleid. Dat gaat dus van situaties vóór ze bij de
rechtbank komen, bijvoorbeeld samenwerking met politie voor preventiebeleid risk assesment, tot
situaties in de rechtbank zelf: kan dit kind hier getuigen, is dit betrouwbaar? Tot situaties die volgen
op de beslissing van de rechtbank, waar het dan bijvoorbeeld gaat over forensisch psychologen die
werken in de gevangenis.
11. Dus de forensiche psychologie en het recht werken samen. Maar dat is niet altijd zo evident. Vaak
is er ook wel voor een stuk sprake van een spanningsveld. Deze twee disciplines lijken soms een
beetje een andere taal te spreken. Er zijn verschillen in taal en in training. Bij recht is het meer zwart-
wit, is iemand schuldig of niet schuldig. Terwijl we bij de psychologie eerder gaan kijken of er
bijvoorbeeld een onderliggende psychische stoornis is die de feiten mee veroorzaakt kan hebben.
Ook hanteren beiden een andere methode om de “waarheid” te achterhalen.
12. Hier zie je bijvoorbeeld dat de waarheid bij recht gebaseerd is op een proces van deductie. Dus
op basis van redenering. Twee advocaten poneren elk een redenering voor de rechtbank, met elk de
beste versie van de feiten. En de waarheid ligt vaak ergens tussenin. Maar uiteindelijk krijgt één kant
gelijk. Terwijl bij de psychologie meer de wetenschappelijke methode gebruikt wordt om de
waarheid te achterhalen. Hypothesen worden opgesteld, die worden dan getoetst, en op basis van
die toetsing wordt bepaald of iets al dan niet waar is. Bij prsychologie is waarheid meer gebaseerd op
iets wat je ook effectief kan gaan meten.
11. we keren terug naar de vorige slide. We zien ook een stukje verschil in paradigma. Bij de
rechtbank gaat men meer uit van vrije wil, bij de psychologie gaan we ervanuit dat er soms factoren
zijn die ons gedrag zodanig beïnvloeden dat die vrije wil door al die factoren misschien toch niet zo
vrij was. En er is ook een ander paradigma over de aard van de feiten. Psychologen die zijn getrained
om te spreken over kansen op groepsniveau. Bijvoorbeeld iemand met een psychopathie/antisociale
persoonlijkheid heeft meer kans op het plegen van feiten, maar dat wilt niet zeggen dat elke
psychopaat ook feiten gaat plegen. Terwijl men binnen het recht vaak uitspraken doet over 1 case,
waarbij het oordeel met zekerheid wordt geveld. En dat zorgt ervoor dat een psycholoog soms niet
aan de vraag van het recht kan voldoen.
Bijvoorbeeld: soms wordt aan een forensich psycholoog gevraagd wat nu het gevolg is voor dit kind
dat maar twee dagen per week bij zijn mama kan zijn en de rest van de week bij de papa is. Wij
3
, kunnen nooit met 100% zekerheid daar uitspraak over doen. Dat is dus soms een beetje die andere
taal die gesproken wordt in beide disciplines.
D) VELD IN BEWEGING
13. Tot slot gaan we in deze inleiding even stilstaan bij het feit dat de forensiche psychologie een veld
is in beweging. Het aantal studenten die ingeschreven zijn voor deze cursus stijgt enorm de laatste
jaren. Dat toont al aan dat er steeds meer interesse is in dit vak. Dat toont aan dat het veld heel sterk
in opmars is. Hoe komt het dat dat veld in beweging is? Enerzijds uiteraard door hoe verder we
komen in de tijd, hoe meer we weten, evoluties binnen de algemene psychologie, er komt meer
inzicht in geheugenprocessen, in psychodiagnostiek enzovoort. Sociale omwentelingen hebben ook
een rol gespeeld in hoe men kijkt naar forensiche psychologie. Als je bijvoorbeeld kijkt naar
kindermisbruik. Op de grafiek rechts zie je het aantal veroordeelden voor kindermisbruik in de 19 e
eeuw. Dan zie je dat dat in het begin heel zeldzaam was. De maatschappij keek daar toen naar als
iets wat eerder zeldzaam was en als dat al gebeurde was het de schuld van de moeder. Dan zien we
eind 19e eeuw dat er ineens een toename is in het aantal rechtszaken omtrent kindermisbruik. En
dan met de opkomst van het feminisme in de jaren 1960 werd de man meer verantwoordelijk
gesteld voor kindermisbruik, werd de schuld eerder bij de vader gelegd.
En dan hebben we heel die golf gehad van 2010, die nu nog doorloopt, waaruit bleek dat seksueel
misbruik niet alleen binnen de huiselijke kring voorkomt, maar dat dat ook massaal gebeurd is in de
kerk, in sportverenigingen enzovoort. Een andere evolutie is bijvoorbeeld van 2017 tot nu heel de
#metoo evolutie, die ook tot een stijging geleid heeft van het aantal aanklachten voor seksuele
intimidatie. Dat zijn gewoon voorbeelden van maatschappelijke verschuivingen die invloed hebben
op hoe recht en psychologie naar die zaken kijken. Kindermisbruik, seksuele intimidatie, dat is
wellicht van alle tijden, maar de maatschappelijke geest bepaalt een stuk mee of deze zaken al dan
niet voor de rechtbank gaan komen.
14. Er zijn uiteraard ook belangrijke omwentelingen geweest binnen justitie, die mee de forensische
psychologie op de kaart hebben gezet. We gaan het binnen een paar lessen bijvoorbeeld hebben
over stalking. Nu moet je weten dat dat eigenlijk een vrij recente misdrijf is. California was de eerste
staat die dat in 1990 heeft opgenomen in hun recht, de eerste staat waar dat een misdrijf was. En in
België is ons beleid sinds 2016 drastisch gewijzigd, in die zin dat stalking sinds 2016 geen
klachtmisdrijf meer is. Dus er is geen klacht meer nodig van het slachtoffer om voor de politie die
belaging te gaan onderzoeken en om daar dan ook iemand te gaan voor gaan veroordelen.
Er zijn ook nieuwe afzetmarkten voor forensisch psychologen. Ze zijn bijvoorbeeld ook betrokken bij
de werving van politieagenten. Je hebt heel het anti-terreur beleid in België, waar we trouwens ook
lessen over gaan hebben rond radicalisering, waar forensich psychologen ook in aangesteld zijn. Jullie
zijn hier met veel, er komt veel meer professionalisering en training in dit domein. Als dit jou echt
heel hard interesseerd kan je in België verschillende opleidingen (postgraduaten, permanente
vormingen) volgen die zich specifiek op deze discipline gaan richten.
2. Overzicht en aanpak cursus
A) HOORCOLLEGES EN LEERMATERIAAL
4
