Omgang met morele
kwesties
Covidmaatregel: de Lockdown
Aantal woorden: 3920
Opdracht: Adviesverslag
Lara | GVE-4.AIB-17 | GVE-AIB-VO-33-20 | 4-1-2021
Opdrachtgevers: Arjan van Os (Hogeschool Utrecht) | Pieter Tilroe (Careyn)
,Inhoudsopgave
Samenvatting...................................................................................................................3
De Inleiding...................................................................................................................... 4
Aanleiding en context...................................................................................................4
Probleemstelling........................................................................................................... 5
Relevantie van onderzoek voor beroep en praktijk.......................................................5
Doelstelling...................................................................................................................6
Vraagstelling................................................................................................................. 6
De Methode..................................................................................................................... 7
Onderzoeksopzet en populatie.....................................................................................7
Dataverzameling en Data - analyse..............................................................................7
Ethische aspecten omtrent het uitvoeren van het onderzoek........................................8
De Resultaten.................................................................................................................. 9
Empirische Data........................................................................................................... 9
Eigen professionele handelen...................................................................................9
Frustratie.................................................................................................................10
Angst....................................................................................................................... 11
Omgeving van de verpleging...................................................................................11
Literatuur.................................................................................................................... 13
De Discussie.................................................................................................................. 15
Betekenis van de resultaten........................................................................................15
Kritische beschouwing................................................................................................15
Sterktes...................................................................................................................15
Zwaktes...................................................................................................................15
Implicaties voor het verpleegkundig vak........................................................................16
Conclusie....................................................................................................................... 16
Het Advies..................................................................................................................... 16
Literatuurlijst.................................................................................................................. 18
Bijlagen.......................................................................................................................... 21
Bijlage 1. Literatuurbeoordeling..................................................................................21
Bijlage 2 Zoekstrategie Literatuuronderzoek...............................................................31
Bijlage 2.1 Mindmap................................................................................................34
Bijlage 6 Interviewprotocol..........................................................................................35
Bijlage 7 Codes+ Codeboom......................................................................................38
2
,Samenvatting
Inleiding
Het coronavirus bereikt in 2020 Nederland. Door de snelheid waarmee het virus zich
verspreidt, gaat de overheid langzamerhand over op strengere maatregelen. Nederland
ging vanaf 15 maart steeds verder op slot (Ministerie van Algemene Zaken, 2020). Op
19 maart 2020 wordt een lockdown voor verpleeghuizen afgekondigd. Naar schatting
zijn er ruim 2300 verpleeg- en verzorgingshuizen getroffen door de lockdown-
maatregelen (Patiëntenfederatie Nederland, z.d.).
Reageren op een virus waarvoor nog geen effectieve behandeling en vaccin bestaat, is
“beyond challenging” (Garros, Austin, & Dodek, 2020). Uit onderzoek van Oh &
Gastmans (2015) blijkt dat moeilijke zorgsituaties vaak leiden tot moral distress bij
verpleegkundigen.
De volgende hoofdvraag wordt beantwoord in dit onderzoek: Wat is het effect van de
lockdown-covidmaatregel op het ervaren van moral distress door verpleegkundigen en
verzorgenden in het Waterschapshuis?
Methode
Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek met een open onderzoeksvraag. Vijf
interviews met verpleegkundigen en verzorgenden zijn afgenomen en er is
literatuuronderzoek gedaan om tot de beantwoording van de hoofdvraag te komen,
Resultaten
De interviews laten zien dat alle respondenten moral distress hebben ervaren tijdens de
lockdown door gevoelens als schaamte, frustratie en angst (Respondent1-
Respondent5). Dit zijn kenmerken van moral distress die ook voorkomen in de literatuur
(Burston & Tuckett, 2012; McCarthy & Gastmans, 2015; Oh & Gastmans, 2015;
McAndrew et al, 2018).
Discussie en Conclusie
De lockdown heeft een negatief effect gehad op de ervaren moral distress in het
Waterschapshuis. Dit komt tot uiting door het gevoerde beleid van de overheid dat niet
hanteerbaar was in de zorg, waardoor zij niet konden handelen naar wat zij weten wat
juist is. Hierdoor ervoeren de zorgverleners gevoelens als frustratie, schuld, burn-out en
angst. Volgens meerdere onderzoeken (Burston & Tuckett, 2012; Lamiani et al., 2017;
Jameton, 2017; McCarthy & Gastmans, 2015) leidt dit tot een vergrote kans op moral
distress.
3
,De Inleiding
Aanleiding en context
In China heeft een virus gezorgd voor grote onrust eind 2019. Het blijkt om een nog
onbekend coronavirus te gaan (RIVM-a, 2020). Eind februari 2020 bereikt het
coronavirus Nederland (Volkskrant, 2020).
Het coronavirus is de veroorzaker van de COVID-19 ziekte, en kan
ademhalingsproblemen, koorts en luchtwegklachten veroorzaken (RIVM-b, 2020). Het
virus wordt gekenmerkt door een snelle, exponentiele verspreiding. In de periode van 27
februari tot 15 maart is het aantal bevestigde besmettingen opgelopen tot ruim 1100
waarvan 20 mensen zijn overleden (NOS,2020). Ongeveer 3.9% van de bevestigde
besmettingen overlijdt (JHCRS, 2020). Echter, GGD’en schatten in dat het werkelijke
aantal hoger ligt omdat niet alle mensen getest worden op het virus (RIVM-d, 2020). Ten
tijde van de eerste coronagolf blijkt in Nederland 45% van de bevestigde COVID-19
besmettingen zorgmedewerker te zijn (Nursing, 2020). Tot juni 2020 zijn er 7797
mensen aan COVID-19 overleden (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2020). Door de
snelheid waarmee het virus zich verspreidt, gaat de overheid langzamerhand over op
strengere maatregelen. Nederland ging vanaf 15 maart steeds verder op slot (Ministerie
van Algemene Zaken, 2020).
Op 19 maart 2020 wordt een lockdown voor verpleeghuizen afgekondigd. Dat betekent
dat de verpleeghuizen in Nederland alleen maar toegankelijk zijn voor het
zorgpersoneel. Het kabinet kiest hiervoor omdat zij de kwetsbare bewoners beter wil
beschermen tegen het virus, vooral omdat deze doelgroep het grootste risico loopt om
erg ziek te worden (Ministerie van Algemene Zaken, 2020).
Naar schatting zijn er ruim 2300 verpleeg- en verzorgingshuizen getroffen door de
lockdown-maatregelen (Patiëntenfederatie Nederland, z.d.). Zo ook het
Waterschapshuis, een verpleeghuis voor ouderen met dementie of alzheimer, onderdeel
van zorgorganisatie Careyn. Per 20 maart 2020 sluit de locatie haar deuren. Er worden
twee besmettingen vastgesteld, en er zijn vijf verdenkingen. Uiteindelijk overlijden er
twee bewoners aan het virus (Careyn, 2020).
De druk op de verpleegkundigen vergrootte toen de zorgsector werd geraakt door
COVID-19. “Ziekenhuizen en andere zorgaanbieders hebben te maken met grote drukte
door de toename van het aantal mensen met een coronabesmetting ” (Nederlandse
Zorgautoriteit, 2020). Er wordt geadviseerd dat personeel een schort, medisch
mondmasker en een spatbril draagt (Verenso, 2020). Reageren op een virus waarvoor
nog geen effectieve behandeling en vaccin bestaat, is “beyond challenging” (Garros,
Austin, & Dodek, 2020). Uit onderzoek van Oh & Gastmans (2015) blijkt dat moeilijke
zorgsituaties vaak leiden tot moral distress bij verpleegkundigen.
Wat moral distress precies is, leidt gemakkelijk tot discussie. De eerste definitie van
Jameton, hier benoemd in een artikel uit 2017, komt uit 1984: “… moral distress was
defined as (a) the psychological distress of (b) being in a situation in which one is
constrained from acting (c) on what one knows to be right”. Er wordt tot op heden
gediscussieerd of deze definitie de lading dekt, echter wordt deze nog regelmatig
gebruikt in recente artikelen over moral distress; (Morley, Ives, Bradbury-Jones, &
Irvine,2019), (McCarthy & Gastmans, 2015), (Campbell, Ulrich, & Grady, 2018). Deze
definitie is ook wat ik versta onder moral distress.
4
,Probleemstelling
Het probleem is tweeledig; kwaliteit van patiëntenzorg en op persoonlijk niveau bij de
verpleegkundige/verzorgende.
Zorginstituut Nederland (2020, p.7) definieert het hoofddoel van verpleeghuiszorg als:
“… een zo goed mogelijk bijdrage leveren aan de kwaliteit van leven van de cliënt, door
een optimale interactie tussen cliënt, zorgverlener en zorgorganisatie in het zorg- en
behandelproces”. Daarnaast staat in de beroepscode (V&VN, 2015) dat de zorgvrager
in de zorgverlening centraal staat. Door de lockdown steeg de eenzaamheid bij de
bewoners van verpleeghuizen, verslechterde de gezondheid en verminderde de kwaliteit
van leven (van der Roest et al, 2020).
Uit onderzoek van V&VN (2020) blijkt dat door de corona uitbraak tweederde van de
verpleegkundigen en verzorgenden psychisch zwaarder werden belast dan voorheen.
De belasting is het grootst in de verpleeghuiszorg. Klachten uiten zich in stress,
vermoeidheid en onzekerheid, en dit is ook te linken aan moral distress.
Moral distress kan leiden tot het ervaren van een burn-out (Oh & Gastmans, 2015), en
verpleegkundigen/verzorgenden zouden door moral distress hun baan op kunnen
zeggen. Dit zou gevolgen kunnen hebben voor het tekort aan verpleging op de
werkvloer waardoor de kwaliteit van zorg achteruit zou kunnen gaan en de kosten voor
zorginstellingen worden verhoogd (Lamiani, Borghi, & Argentero, 2017)+(Burston &
Tuckett, 2012). Verder kan een burn-out verschillende lichamelijke en mentale klachten
veroorzaken bij verpleegkundigen/verzorgenden. Een burn-out wordt omschreven als
een fysiek en mentaal gevolg van ongecontroleerde werkstress (World Health
Organization, 2019).
Het herkennen van moral distress is dus van belang voor de zorgsector, zeker gezien
de huidige coronasituatie en de daarbij komende overbelasting van de zorg. Bij Corona
is het belangrijk aandacht te hebben voor factoren die gevolgen kunnen hebben voor
het leveren van kwaliteit van verpleeghuiszorgverlening, werkplezier en behoud van
gezonde verpleegkundigen en verzorgenden.
Relevantie van onderzoek voor beroep en praktijk
In de jaren dat er onderzoek wordt gedaan naar ethisch handelen en het concept moral
distress, wordt herhaaldelijk door verpleegkundigen/verzorgenden aangegeven dat het
ervaren van moral distress een probleem is waar aandacht voor moet zijn en waar nodig
actie op moet worden ondernomen. Uit onderzoek blijkt dat aandacht voor en actie op
moral distress positieve effecten heeft op de tevredenheid, werving en het behoud van
zorgverleners en dat dit leidt tot het leveren van kwalitatief goede en veilige zorg voor
cliënten (Pauly, Varcoe, & Storch, 2012).
Het is dan ook belangrijk om voldoende aandacht te besteden aan de ervaring en de
gevolgen van moral distress. Zoals Salvagioni et al (2017) stellen, benoemen
verpleegkundigen/verzorgenden moral distress als een terugkerend probleem waar iets
aan gedaan moet worden. Juist in een periode van deze pandemie met zulke gevolgen
voor de zorg in o.a. verpleeghuizen is dit een belangrijk punt waar aandacht voor moet
zijn. Daarnaast is er nog geen onderzoek gedaan naar moral distress in de specifieke
context van een lockdown in het kader van een pandemie, waardoor het relevant is te
onderzoeken hoe verpleegkundigen/verzorgenden in die specifieke situatie zijn
omgegaan met moral distress en wat hun ervaringen hiermee zijn.
5
,Doelstelling
Dit onderzoek is gericht op het in kaart brengen van de ervaren moral distress van
verpleegkundigen en verzorgenden in het Waterschapshuis tijdens de lockdown van de
eerste corona-golf en daarbij te adviseren hoe zij hiermee om kunnen gaan in de
toekomst. Daarnaast is het doel om hierover een advies uit te brengen aan de vakgroep
reflectie, ethiek en wet & regelgeving van de Hogeschool Utrecht (HU).
Vraagstelling
Dit onderzoek is gericht op de volgende onderzoeksvraag met verschillende deelvragen:
Hoofdvraag Wat is het effect van de lockdown-covidmaatregel op het ervaren van
moral distress door verpleegkundigen en verzorgenden in het
Waterschapshuis?
Deelvraag 1. Wat zegt de literatuur over (ervaren van) moral distress tijdens de
lockdown door COVID-19?
Deelvraag 2. Wat zegt de literatuur over (effecten van) de lockdown op de ervaren
moral distress?
Deelvraag 3. Hoe hebben verpleegkundigen en verzorgenden in het
Waterschapshuis moral distress tijdens de lockdown ervaren?
Deelvraag 4. Hoe kunnen de resultaten uit de literatuur van toepassing zijn op de
praktijk?
Tabel 1
6
, De Methode
Onderzoeksopzet en populatie
Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek met een open onderzoeksvraag. Een
kwalitatief onderzoek wordt beschreven in Evidence-based practice voor
verpleegkundigen als: “Een onderzoek waarbij het doel is inzicht te geven in de sociale
wereld … Kwalitatief onderzoek geeft inzicht in hoe mensen een bepaald fenomeen
ervaren en welke betekenis dit voor hen heeft” (Munten, Verhoef, & Kuiper, 2016,
p.193).
De doelgroep van dit onderzoek zijn verpleegkundigen en verzorgenden die werkzaam
zijn geweest in het Waterschapshuis tijdens de verpleeghuislockdown ten tijde van de
eerste corona-golf. Gekozen is zowel verpleegkundigen als verzorgenden in de
gezondheidszorg (VIG) te includeren in dit onderzoek. Mede omdat in de literatuur
(internationale) definities van beide beroepen verschillen, waardoor verzorging meestal
als onderdeel van verpleging wordt beschouwd (Nivel, 2011)
Dit onderzoek zal zowel een onderzoek zijn naar relevante literatuur als naar ervaringen
van verpleegkundigen/verzorgenden die in die context hebben gefunctioneerd.
Dataverzameling en Data - analyse
Empirische data
Bij dit onderzoek zal gebruik gemaakt worden van semigestructureerde interviews,
omdat er zo diepgaandere informatie kan worden verkregen en er kan worden
doorgevraagd waar nodig. Bij deze vorm van interviewen is er een globaal idee van de
vragen die gesteld worden en het onderwerp dat behandeld moet worden ligt vast
(Bakker & van Buuren, 2014). Er zijn vijf interviews gehouden met zorgverleners die
werkzaam waren in het Waterschapshuis ten tijde van de eerste corona-golf. (voor
interviewstrategie zie bijlage 6). Tabel 2 geeft de functie en afdeling aan van de
geïnterviewden.
Functie Waar werkzaam tijdens
lockdown
VIG Corona-afdeling
VIG Corona-afdeling en ziek thuis
VIG Niet-besmette afdeling
Verpleegkundige Corona-afdeling
Verpleegkundige Corona-afdeling
Tabel 2
Om tot een antwoord te komen op deelvraag drie, worden de interviews geanalyseerd
aan de hand van de vijf stappen van Bakker en van Buuren (2014, p. 138-143):
Stap Omschrijving
1. Uitschrijven De interviews worden opgenomen via de telefoon, waarna de gesproken tekst wordt omgezet
in schriftelijke tekst; een transcript. Belangrijk stemgebruik of lichaamstaal wordt in het
transcript genoteerd.
2. Lezen Het geschreven interview wordt grondig doorgelezen. Belangrijke woorden, of
veelvoorkomende begrippen worden gemarkeerd. Daarnaast worden de interviews ter
controle teruggestuurd aan de respondenten. Deze lezen hun interview door en geven
7
, eventuele op- of aanmerkingen door.
3. Coderen Aan de belangrijke termen in de tekst worden codes gehangen. Dit zijn thema’s, zoals in
(zie bijlage bijlage 7, die van toepassing zijn op de deel- of onderzoeksvraag. Hiermee wordt op een
7) beknopte wijze de informatie die uit het interview gehaald wordt, samengevat.
4. Ordenen De codes moeten geordend worden, en teruggebracht worden naar een beperkt aantal
begrippen. Zo vormt een codeboom (bijlage 7). Hieruit komen de hoofdthema’s van de
interviews naar voren.
5. Interpretere De uitgewerkte codes leiden tot een antwoord op de deelvraag. De interviews worden met
n en toetsen elkaar vergeleken, en daarna naast bestaande literatuur gelegd om zo een antwoord te
formuleren op de hoofdvraag.
Tabel 3
Literatuur
De literatuur werd gezocht in de medische databanken doormiddel van een
zoekstrategie, zie bijlage 2. Hieruit kwamen zeven relevante artikelen.
Ethische aspecten omtrent het uitvoeren van het onderzoek
Er zal een informed-cosentverklaring (zie bijlage 4) getekend worden door de
verpleegkundige en de student. Dit document beschrijft hoe er wordt gehandeld vanuit
de verordening gegevensbescherming (AVG)-wet- en regelgeving en er wordt duidelijk
hoe er gebruik zal worden gemaakt van de data en door wie.
De interviews zullen anoniem worden afgenomen en de opnames zullen worden
vernietigd wanneer alle bruikbare data is verwerkt.
Dit onderzoek valt niet onder toetsing van de MES/METC. Daarnaast is er geen sprake
van belangenverstrengeling omdat de student geen eerdere connecties heeft gehad met
de externe opdrachtgever, de verpleegkundigen of de cliënten en dus geen belang heeft
bij de uitkomsten van het onderzoek.
8
