FORENSISCH WELZIJNSWERK
Samenvatting
Joren Brauwers
Academiejaar 2023-2024
, HOOFDSTUK 1: ALGEMEEN
KADER
DE CENTRALE VRAGEN VAN DIT HOOFDSTUK
1. Wat is forensisch welzijnswerk?
- Wat is het verschil tussen autonoom en aan justitie verbonden FWZW? (cruciaal onderscheid!!!!)
o (1) Autonoom FWZW
o (2) Aan justitie verbonden FWZW
- Waar komt dit verschil vandaan?
2. Wat is de verhouding tussen welzijnswerk en justitie bij FZWZ?
3. Welke rol spelen de staatshervormingen hierbij?
WAT IS “FORENSISCH WELZIJNSWERK”??
HET CONCEPT
Forensisch welzijnswerk is eigenlijk de HULP & DIENSTVERLENING aan iedereen in die in aanraking komt met het strafrecht
(justitiabelen: verdachte, daders, slachtoffers, nabestaanden,…), je kunt het “concept” ontleden in 2 elementen namelijk:
- (1) Forensisch: houdt in dat het betrekking heeft op justitie, het gaat hier over de discipline/activiteiten van het
strafrecht & het daar bijhorende strafrechtsketen (opsporing, vervolging, straftoemeting & strafuitvoering
- (2) Welzijnswerk: dit houdt de hulp & dienstverlening in (HDV), met andere woorden proberen bijdragen aan het
welzijn van andere.
Dus eigenlijk houdt forensisch welzijnswerk is, dan men eigenlijk hulp & dienstverlening (welzijnswerk = essentie, de klemtoon)
binnen een forensische context (= specificiteit)
3 ELEMENTEN VAN FORENSISCH WELZIJNSWERK
Je kunt Forensisch welzijnswerk ontleden in 3 CRUCIALE ELEMENTEN, namelijk
- (1) Hulp- en dienstverlening (= welzijnswerk, bijdragen aan het welzijn van….)
- (2) aan mensen die als dader, verdachte, slachtoffer of na(ast)bestaande* (echter grootste focus = daders)
- (3) (on)rechtstreeks worden geconfronteerd (in aanraking komen) met strafrechtelijke interventie (strafrechtsbedeling)
o “Justitiabele” (!!!) = een overkoepelende term voor IEDEREEN die met het strafrecht in aanraking is gekomen
HET AANBOD HULP & DIENSTVERLENING
Wie zorgt voor de hulp & dienstverlening (= aanbod) ?????
- Algemene maatschappelijke hulp- en dienstverlening (iedereen kan daar gebruik van maken)
o Hulpverlening: drughulpverlening, geestelijke gezondheidszorg, OCMW, …
Het bieden van hulp aan al wie problemen (moeilijke situaties) heeft (bv psychologische problemen,
verslavingen,…) is eerder persoonlijk
o Dienstverlening: VDAB, onderwijs, sport, bibliotheken, …
Het leveren van bepaalde diensten voor IEDEREEN (ongeacht probleem of niet), gewoon diensten
organiseren voor de hele populatie
- Categoriaal welzijnswerk: specifiek voor doelgroep daders en/of slachtoffers
o Justitieel Welzijnswerk (JWW), Slachtofferhulp, Slachtofferonthaal,
Psychosociale Dienst (PSD) in de gevangenissen, Justitiehuizen, Herstelbemiddeling, …
COMPLEXITEIT
1
, Forensisch welzijnswerk klinkt zoals hierboven uitgelegd redelijk eenvoudig, maar in België komt er toch een zekere
complexiteit bij komen, namelijk het onderscheid tussen (1) Autonoom Forensisch Welzijnswerk & (2) Aan justitie
verbonden Forensisch Welzijnswerk
- Verschillende finaliteiten (doelstellingen)
- Verschillende niveau’s (federaal vs Vlaams) maar niet meer eenduidig onderscheid
- Verschillende opdrachtgevers
(1) AUTONOOM FWZW: Dit is “forensisch welzijnswerk” dat AUTONOOM of zelfstandig werkt van justitie, dit houdt in dat het
initiatief om op het aanbod in te gaan ligt bij de daders ZELF (het wordt NIET opgelegd door de rechter!!!!)
- Wie is de opdrachtgever? De cliënt (vrijwillig uit eigen initiatief vragen om hulp & dienstverlening)
o Het is VRAAG & BEHOEFTE gestuurd, kijken naar wat de dader NODIG heeft & waar hij naar vraagt (los van
justitie/rechter/straf)
- Centraal principe = kwetsbaarheid van personen in contact met justitie
o Iedereen die in contact komt met justitie is er sprake van een zekere kwetsbaarheid (financieel, familiaal, drugs,…)
hier gaan ze aan werken bij de hulp & dienstverlening
- FINALITEIT??? = verhogen van kwalitatief van leven of welzijn (idee: iedereen heeft recht op menswaardig bestaan, ook daders)
- ACTOREN HIER HEBBEN BEROEPSGEHEIM
- Illustratie VOORBEELD van autonoom FWZW: Justitieel Welzijnswerk (JWW)
o = actief in de gevangenis, helpen de gedetineerden (op vraag van de gedetineerden)
Techniek = Opvolgen & begeleiden van personen in de gevangenis (gedetineerden)
Finaliteit (missie) = Nastreven van recht op menswaardig bestaan
(2) AAN JUSTITIE VERBONDEN FWZW:: Hierbij is de hulp & dienstverlening in nauw verband met strafrechtelijke beslissing, je kan
het eigenlijk zien als “welzijnswerk onder mandaat/taak” van justitie (rechter). Hierbij ligt het initiatief bij de rechter (& niet bij
de daders zelf)
- Bijvoorbeeld: In therapie gaan omdat dat werd opgedragen als voorwaarde door de rechter, je moet hier niet mee
akkoord gaan (je kunt weigeren), maar er is wel een soort druk dat er achter zit
o Wie is de opdrachtgever? “Welzijnswerk onder mandaat”
Opdrachtgever = actor binnen Justitie (echelons Strafrechtsbedeling)
Vb: vonnisrechter, onderzoeksrechter, gevangenisdirecteur, SURB, …
Opdrachten zijn DIVERS, de hulp & dienstverlening kan gaan over advies, controle (voorwaarden),
rapportage, begeleiding,….)
o Actoren binnen HDV hebben Beroepsgeheim, maar niet ten opzichte van de opdrachtgever (~ bvb. Advies )
- Illustratie VOORBEELD: Psychosociale Dienst (PSD, valt onder Federale overheidsdienst Justitie)
o Elke gevangenis in België heeft een eigen Pychosociale dienst = Het is een team van psychologen, psychiaters
en maatschappelijk assistenten die klaar staan om de gedetineerde psychosociaal te begeleiden & op te
volgen. Dit team bereidt de gedetineerde voor op zijn psychosociale re-integratie en evalueert hun
reclasseringsvoorstellen. (het plan van de gedetineerden om terug in de maatschappij te komen, welk werk,
waar woon ik,…)
Ze brengen een soort van verslagen over de mentale toestand van de gedetineerden en over de
mogelijkheid tot re-socialisatie
Techniek = Opvolgen & begeleiden van personen in gevangenis (zelfde als JWW)
Finaliteit = In functie van advies (aan rechter bij bv strafuitvoeringsmodaliteiten) &
re-integratie (verschillend met JWW)
- Illustratie VOORBEELD: Justitiehuizen
o De justitiehuizen zijn instellingen die de BRUG zijn tussen burger (slachtoffer, dader, informatiezoekende
burger,…) & Justitie (ivorentoren). Hun voornaamste functies
(1) Justiele begeleiding en toezicht op de dader (Justitieassistent)
Justitieassistent heeft een DUBBEL ROL, namelijk
o (1) Toezicht houden (controle voorwaarden + elektronisch toezicht)
De justitiehuizen zorgen voor de opvolging van daders op verzoek van de
gerechtelijke overheden (rechter), met het oog op het voorkomen van
recidive.
2
, Doelstellingen van de controle worden bepaald door de
opdrachtgever (de rechter), dit heeft voorrang op de
vertrouwensrelatie
o (2) Ondersteunen/begeleiden van daders (het opbouwen van een vertrouwensband)
Toch ook focus op WELZIJN!!!!!! (niet louter Hulp of recht, eerder beide!!!)
(2) Onthaal, informeren en doorverwijzing van slachtoffer
(3) Informeren “informatiezoekende burgers”
OORZAAK COMPLEXITEIT?
Belangrijk is dat de 2 soorten forensisch welzijnswerk een zeer MOEILIJKE BEVOEGDHEIDSVERDELING hebben gekregen
- Ontstaan: zowel privaat initiatief (private reclassering/resocialisering) als initiatief van de overheid (overheidsreclassering)
o Ze hadden echter ALLEBEI dezelfde doelstelling, namelijk zorgen dat de daders wetsconforme burgers worden
Dus doelstelling = justitieel
Sterke samenhang tussen welzijn & justitie (strafrecht) Link Hulp -Recht debat (jaren 70)
- 1980-1985: opsplitsing bevoegdheden DUIDELIJKE SCHEIDING
o Autonoom FWZW: hulp op vraag cliënt (vrijwilligheid), & autonoom van justitie = gemeenschappen
o Aan justitie gebonden WZW: hulp in nauw verband uitvoering strafrechtelijke beslissingen (bv. begeleiding
Voorwaardelijke Invrijheidstelling) = federaal niveau (justitiehuizen)
e
- 2011: 6 staatshervorming (vlinderakkoord) Minder duidelijke scheiding
o Dit heeft er echter voor gezorgd dat er een MIX is van (1) Autonoom als (2) Aan justitie verbonden FWZW, In
Vlaanderen Want het Onderscheid dat werd gemaakt in 80-85 verandert,
Justitiehuizen & elektronisch toezicht (= deel van aan justitie verbonden WZW), zaten eerst op
FEDERAAL NIVEAU Maar zijn gecommunautariseerd = naar het Vlaamse niveau
Federaal gemeenschappen (in plaats van federaal)
VERHOUDING WELZIJNSWERK – FORENSISCH
Zoals hierboven vermeld kun je het concept “Forensisch welzijnswerk” ontleden in 2 zaken, namelijk (1) Welzijnswerk (hulp &
dienstverlening) & (2) Forensisch (gelinkt aan het strafrecht).
HULP & RECHT -DEBAT (!!!!)
Kern van dit vak gaat eigenlijk over een soort “Hulp en recht - debat”, de vraag hoe juist die 2 zaken zich met elkaar
verhouden (wat weegt het meeste door welzijnsaspect of justitie-aspect = hulp en recht debat)
Oorspronkelijk was “Forensisch welzijnswerk” enkel AAN JUSTITIE VEBRONDEN, er was GEEN duidelijk onderscheid
tussen de doelstelling van de private reclassering (privaat initiatief voor welzijnswerk) & overheidsreclassering
(initiatief overheid), ze hadden DEZELFDE doelstelling (allebei sterk verweven allemaal met justitie) maar doorheen de
jaren is men die VERWEVENHEID in vraag gaan stellen, we gaan NIET ZOMAAR DE DOELSTELLING VAN JUSTITIE VOLGEN.
Wij gaan hulp & dienstverlening aanbieden aan justitiabele ONAFHANKELIJK VAN JUSTITIE
VANAF 1970 komt er toenemende kritiek op de verwevenheid van justitie & welzijn, op moment was er dus sprake van
het HULP en RECHT debat. Omdat men doorhad dat Justitie & welzijn (hulp en dienstverlening) NAUW met elkaar
verbonden waren, omdat de hulp & dienstverlening gebeurde in het kader & in opdracht van Justitie. (het was
hulpverlening maar was tegelijk ook paternalistisch dus met een bepaalde “machtspositie” van hulpverlener ten
opzichte van client, het wordt u opgelegd door justitie dus gij moet luisteren naar wat ik zeg !!!!! Dit komt niet overeen
met hoe het zou moeten, paradoxaal karakter hulp & dienstverlening moet vrijwillig & machtsvrij zijn!!!!!)
Hierdoor begon het idee te manifesteren dat men ene onderscheid moet maken tussen
o (1) AUTONOME Welzijnsinterventies, die zich richten op de subjectieve noden van de client met de
visie van “recht op maatschappelijke dienstverlening voor iedereen”
Welzijnswerk autonoom van justitie, gewoon hulp bieden aan iedereen die het nodig heeft (los van de
doelstelling van justitie)
GEEN machtsverhouding, hulpverlener & client = gelijk
o NEUTRALE HULP VERLENING!!!!!!!
VRIJWILLIG
3
, o (2) Welzijnsinterventies VANUIT HET RECHT!!!!!! Waarbij de “objectieve norm” (de wetten) centraal
staan, zorgen voor het conformere aan de maatschappelijk norm
Instrumentele inzet van welzijnswerk om doelen SRB (strafrechtsbedeling) te realiseren = zorgen voor
veiligheid + bescherming van de maatschappij, ‘binnenhalen van hulpverleningstechnieken’
Wordt bekritiseerd als zijnde ENKELE “binnenhalen van hulpverleningstechnieken” (doen
alsof ze hulpverlenen) in de strafuitvoering, zonder WERKELIJKE hulpverlening te zijn!!!!! (niet
focussen op welzijn, maar focus op justitiële doelstelling, namelijk creëren van wetsconforme
burgers)
De OPLOSSING voor de verstrengeling van welzijn & justitie werd gevonden in het scheiden van HULP & RECHT,
namelijk door de op (1) welzijn gebaseerde interventies & (2) Op recht gebaseerde interventies APART TE
ORGANISEREN namelijk, door het onderscheid te maken tussen de 2 soorten forensisch welzijnswerk
- (1) Autonoom FWZW = werkt zelfstandig (los) van justitie,
o Hier is er meer een EMANCIPERENDE FINALITEIT, cliënten in problematische situaties helpen (niet
proberen te conformeren) VRAAG GESTUURD vanuit de Client (niet justitie)
- (2) Aan justitie verbonden FWZW = werkt onder mandaat van justitie (opdracht van justitie)
o Ze werken op VRAAG van justitie (het strafrecht) & geven hulp- en dienstverlening aan justitiabelen
(voornamelijk daders) als ene soort doorgeefluik van de dominante waarden, normen, wetten, &
regels (bepaald door justitie). Het is een soort CONTROLERENDE FINALITEIT, zorgen dat ze gaan
conformeren aan de norm (regels, geen misdrijven meer plegen)
Het doel en de functie van het welzijnswerk is meer tegenstrijdig van aard, namelijk “Hulp en rechts – debat”. Dit debat is
echter NIET GESTOPT na de jaren 70, de discussie over de FINALITEIT van welzijnswerk is blijven bestaan!!!!
- Hulp = Louter hulp & dienstverlening aan justitiabelen, los van het justitieel kader (opdracht van justitie).
Gewoonweg een EMANCIPATERENDE FINALITEIT, helpen van justitiabele in moeilijke situaties
o Recht op menswaardig leven voor iedereen, ook daders. Dus proberen bij te dragen aan het welzijn van
alle justitiabelen, los van het justitieel kader (niet proberen te laten conformeren)
of
- Recht = Hulp & dienstverlening sterk verbonden met justitie (in opdracht van….), een CONTROLERENDE
FINALITEIT (laten conformeren aan de maatschappelijke normen = zorgen van wetsconforme burgers)
BESLUIT
HULP & DIENSTVERLENING = CONTINUÜM
“Eind jaren ‘90 tekent de hulp- en dienstverlening op het raakvlak Justitie–Welzijn zich af als een continuüm
tussen enerzijds (1) de strafrechtelijke interventie gericht op normconformiteit en gekenmerkt door de
gekanaliseerde uitoefening van maatschappelijke dwang en anderzijds (2) de welzijnsgerichte interventie
gericht op het realiseren van de mogelijkheid voor eenieder een menswaardig bestaan te leiden.
Op dit continuüm (lijn) positioneren zich verschillende werkvormen…”
6 E STAATSHERVORMING (VLINDERAKKOORD: 2011)
Door de 6de staatshervorming (het vlinderakkoord) is er een NIEUW hoofdstuk gekomen in het
debatrond de verhouding tussen hulp (welzijn) & recht (straffen).
Oorspronkelijk was het zeer duidelijk, namelijk
4
, - Federaal bevoegd voor AAN JUSTITIE VERBONDEN welzijnswerk
- Vlaanderen bevoegd voor AUTONOOM forensisch welzijnswerk
Dus het was duidelijk dat Hulp (Vlaams) & Recht (Federaal), MAAR door de 6de staatshervorming (2011) is de
discussie complexer geworden
Wat er zijn enkele bevoegdheden van Justitie (federaal), overgeheveld/overgedragen naar de gemeenschappen, dit noemt
men de communautarisering. Één van de belangrijkste zaken is dat de Justitiehuizen (onderdeel van aan justitie verboden
forensisch welzijnswerk) van federaal niveau NAAR gemeenschapsniveau is overgedragen
- (!!!!!) Door de 6de staatshervorming zijn de gemeenschappen (Vlaanderen) nu ook bevoegd voor een DEEL van de
“aan justitie verbonden forensich welzijnswerk”: Justitiehuizen + Elektronisch toezicht
o Hierdoor is de discussie van HULP -RECHT debat in België nog complexer geworden, & is enorm actueel
vandaag
VOOR 6de staatshervorming
Hulp (autonoom forensisch welzijnswerk): Vlaams
Recht (aan justitie verbonden forensisch welzijnswerk): Federaal
NA 6de staatshervorming
In Vlaanderen zowel HULP als RECHT, dus er is nu een verhouding OOK BINNEN één
NIVEAU (Vlaanderen), & niet meer louter onderscheid tussen Vlaanderen-Federaal
o Dus nu (sinds 2011) in Vlaanderen heb je een mix van
(1) Autonoom FWZW = Hulp
(2) Aan justitie verbonden FWZW = Recht
Belangrijk!!!!
o Aan justitie verbonden FWZW werkt voornamelijk
in functie van doelstelling bepaald door Justitie
(beschermen maatschappij, zorgen voor
wetsconforme burgers)
MAAR Justitiehuizen (Justitieassistent)
verzoent eigenlijk de finaliteiten (doelen)
van zowel welzijn als justitie, door zijn
DUBBEL ROL!!!!!!
VRAAG DIE JE MOET STELLEN,
o Op Vlaams niveau: meer justitie of meer welzijn?
Door staatshervorming meer focus op justitie of meer op welzijn In
Vlaanderen??? (kijk beleidsnota Demir)
o Hierdoor is hulp-recht debat OPNIEUW ZEER ACTUEEL
BELEIDSNOTA JUSTITIE EN HANDHAVING 2019-2024 (DEMIR)
PLAATSEN OP CONTINUÜM = 100% vraag op het examen!!!!!!! (Vb. EX: gastcolleges situeren op continuüm en waarom?)
5
, Als je dit moet plaatsen op het continuüm (Hulp-Recht debat) zal het eerder te plaatsen zijn aan de kant van Recht,
want de hulp-& diensteverlening verlening heeft dat zij (Zuhal Demir: Vlaams minister) aangehaald (dadertherapie) is
HET MIDDEL om uiteindelijk te komen tot het DOEL van (1) minder slachtoffer & (2) Minder recidive
- Deze 2 doelen komen overeen met de Justitiële finalitaliteit
o (1) Minder slachtoffer = beschermen van de maatschappij
o (2) Minder recidive = zorgen voor wetsgetrouwe burgers (laten conformeren aan de regels)
HULP RECHT (justitie)
HOOFDSTUK 2: HISTORISCH
ONTWIKKELING FWZW
DOEL VAN DIT HOOFDSTUK
̶ Wat is de plaats van welzijnswerk binnen een justitiële
context doorheen de tijd?
̶ Wat is de betekenis van staatshervormingen voor FWZW?
̶ Link met vorige les: wat is het verband tussen de historische
evolutie en de complexiteit van het FWZW?
(1) PERIODE MET GEEN FWZW
HET ANCIEN REGIME (17 E -18 E EEUW)
Het aancien Regime had TOTAAL GEEN FORENSICH WELZIJNSWERK (hulp & dienstverlening aan
daders), het Ancien Régime wordt ook wel eens de “wrede periode” genoemd, waarbij “willekeur” en
“wrede bestraffing” centraal stonden.
Het recht om te bestraffen lag ENKEL en ALLEEN bij de Vorst of koning, elk misdrijf werd gezien als een
persoonlijke aanval op koning, en het vorsteren van de openbare orde in zijn gebied & dit moest
compenseert worden (= vergelding!!!) .
- De straf moest het gezag van de koning herstellen!!!!
o Er was grote mate van Willekeur, want Koning besliste alles in verband met de straf.
Sommige individuen die hetzelfde feit hebben gepleegd, kregen NIET dezelfde straf (de ene kreeg
een ENORM zware/wrede straf, de andere een mogelijk GEEN straf)
Hij kan ook bijvoorbeeld voor een klein misdrijf, een ENORM WREDE STRAF OPLEGGEN =
disproportioanliteit
De straffen in die tijd waren voornamelijk WREDE, PUBKLIEKELIJKE VOORBEELDSTRAFFEN (lijfstraffen: brandstapel, hand
afhakken, ophangen,…)
6
, - Deze diende eigenlijk als “voorbeeld” voor de burgers, om te laten zien dat wanneer men misdrijven pleegt dat deze
wrede straffen het gevolg zullen zijn (= afschrikking of algemene preventie)
De DADERS/gedetineerden werden in de periode van het Ancien regime gebruikt als…..
- (1) Voorbeeld = met de publiekelijke voorbeeldstraffen (ophangen,…)
o Gedurende de middeleeuwen
- (2) Werkkracht (dit was pas VEEL LATER)
o Aan het EINDE van de middeleeuwen was er sprake van een opkomst van het “mercantilisme”
Mercantilisme is een economische politiek/beleid die erop gericht is om de rijkdom van het eigen
land te vergroten, door de import te verkleinen en export te vergroten.
Exporteren van goud & zilver, op dit moment begon de economie centraal te staan &
heeft men dus ook werkkracht nodig om goud & zilver uit mijnen te halen)
Doodstraf niet zinvol want verlies van werkkracht, beter inzetten als werkkrachten
Dus (dwang)arbeid
VERLICHTING & KLASSIEK STRAFRECHT (18 E EEUW)
De FRANSE REVOLUTIE zet het verlichtingsdenken op de kaart, en heeft ENORM veel kritiek op het Ancien Régime. Men
had een STERE REACTIE TEGEN alles wat slecht (wreed & oneerlijk) was tijdens de “wrede periode)
- STERKE REACTIE TEGEN
o (!!!) Willekeur van de koning, ze konden doen wat ze wouden
o Macht in handen van één iemand, (de vorst of koning)
o Wrede onderzoeksmethode (om tot de waarheid te komen: marteling)
o De Wrede oneerlijke bestraffingen
De “Klassieke Leer” van het strafrecht is eigenlijk de echte neerslag van de ideeën uit de verlichting.
- Uitgangspunt is dat elke mens een “vrije mens” is die beschikt over de wil en de mogelijkheid om te kiezen tussen goed
en kwaad. Kiest iemand voor kwaad (criminaliteit), dan schendt hij het sociaal contract en is de bestraffing gewettigd.
VERLICHTINGSFILOSOFEN
Dit alles heeft ervoor gezorgd dat enkele belangrijke verlichtingsfilosofen het initiatief genomen hebben om OP PAPIER TE
ZETTEN wat het verlichtingsdenken nu concreet moest betekenen voor het Strafrecht, op welke manier dat het strafrecht
vorm gegeven moest worden volgens het verlichtingsdenken
- Montesquieu = Hij verdedigde de ‘Trias Politica” of de “scheiding der machten”
- Locke & Rousseau introduceerden het “Sociaal Contract”
o Uitgangspunt: er is een soort fictief contract tussen de burgers en de overheid,
Burgers: Waarbij de burgers een deel van hun vrijheid opgeven in ruil voor veiligheid
Overheid: Waarbij de Overheid zich voorneemt om zich NIET te mengen in het leven van de
burgers als dat niet nodig is.
o WANNEER MEN DAN EEN DELICT PLEEGT is dit eigenlijk een schending of aantasting van het “sociaal
contract” & enkel wanneer het sociaal contract wordt geschonden heeft de overheid het recht om het
individu te vervolgen en te bestraffen.
MENSBEELD
In de Tijd van de “Verlichting” gelooft men in het feit dat de mens een “Rationeel en vrijdenkend wezen” is, dit houdt
in dat de mens dus een “vrije-keuze” heeft en dus ook kan nadenken over de mogelijke baten en kosten van
criminaliteit. De MENS heeft dus “VRIJE WIL” en heeft doelbewust gekozen voor criminaliteit
- Volgens deze visie is het zo dat wanneer men criminaliteit pleegt, men daar ook effectief voor gekozen heeft
(vrije keuze). Men heeft gekozen voor “het kwade”, ook al waren er legale alternatieven.
o In deze periode staat Schuld centraal, men is altijd SCHULDIG (want men heeft de vrije keuze)
“schuldstrafrecht”
7
